علل و راه ‏های پیش گیری و مقابله با پرخاش گری در کودکان و نوجوانان با تأکید بر منابع اسلامی

خشم و پرخاشگری مکانیسمی است که به فرد کمک می‏کند تا با محیط اطراف خود سازگار شود و در برابر حملات فیزیکی با بسیج کردن نیروهای بدن به دفاع از خود اقدام کند، اما زمانی که پرخاشگری به اوج می‏رسد و کنترل فرد سلب می‏شود، وی معمولاً رفتارها و واکنش‏هایی بروز می‏دهد که بعداً از آنها پشیمان می‏شود و احساس گناه می‏کند. با توجه به اینکه پرخاشگری واکنش پیش‏بینی‎پذیری نیست و بلکه بدرفتاری با دیگران است، پس به‌آسانی می‏توان دریافت که همۀ انسان‏ها ناگزیر با پرخاشگری دست و پنجه نرم می‎کنند. با این حال، برای مقابله با پرخاشگری نباید از شیوه‏های سرکوب‏گرایانه استفاده کرد. مدیریت پرخاشگری عملکردی است که باید به مرور آن را فراگرفت. روش‏های شناختی در کنترل پرخاشگری به شخص کمک می‏کند تا در برابر کنش‏های محیطی و اطرافیان، با استفاده از ادله و در نظر گرفتن پیامدهای عملکرد خود، واکنش‏های مناسبی نشان دهند (صادقی و صافی، 1395، ص370).

هدف از این پژوهش یافتن راه‎حل‏های مناسب از دیدگاه روان‏شناسی و آموزه‏های اسلامی برای پیشگیری و مقابله با پرخاشگری در کودکان و نوجوانان است. در بررسی صورت‎گرفته هیچ نوشتاری به صورت مستقل مربوط به این موضوع یافت نشد. در مورد پرخاشگری کتاب‏ها، پایان‎نامه‏ها و مقاله‏های بسیاری نوشته شده، اما بررسی پرخاشگری در کودکان و نوجوانان با تأکید بر منابع اسلامی مطلب تازه‏ای است که در این نوشتار به آن پرداخته شده است و همچنین ضرورت آگاه‏سازی والدین، مربیان و... وظیفه‏ای است که با اجرای آن از بسیاری اختلالات رفتاری در کودکان و نوجوانان پیشگیری می‏شود. این پژوهش در محدودۀ سنی دورۀ کودکی و نوجوانی در روان‏شناسی و منابع اسلامی و با استفاده از منابع کتابخانه‏ای و به روش توصیفی-تحلیلی گردآوری شده است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که علل و راه‏های پیشگیری و مقابله با پرخاشگری کودکان و نوجوانان چیست؟ همچنین به پرسش‎هایی مانند انواع و نشانه‏های پرخاشگری کودکان و نوجوانان کدام‌ا‎ند؟ علل پرخاشگری در کودکان و نوجوانان چیست؟ راه‏های پیشگیری از پرخاشگری در کودکان و نوجوانان کدام‎اند؟ و نیز راه‏های مقابله با پرخاشگری کودکان و نوجوانان کدام‎اند؟ پاسخ داده شده است.

مفهوم پرخاشگری

پرخاشگری از لغت لاتین (Aggression) به‌معنای جنگ و جدال، درشتی، تندی، خصومت زبانی، پرخاش‏جو، جنگ‏جو، تشنه جنگ است (دهخدا، 1370، ج9، ص1392).

در کتاب فرهنگ زبان و لغات و اصطلاحات روان‏شناسی آورده‏اند: «عملیات و رفتار ستیزه‎گرایانه‏ای که در اثر شکست و ناکامی یا تحریکات غریزه‏ای پدید می‏آید» (عاقل، 1367، ص7).

اصطلاح پرخاشگری در پژوهش‏های گوناگون در معانی متفاوت به کار برده شده است؛ بنابراین، تعریفی از پرخاشگری وجود ندارد که همگان بر آن اتفاق‌نظر داشته باشند؛ زیرا تعاریف پرخاشگری مبتنی بر دیدگاه‏های مختلف است، ولی در یکی از تعریف‏هایی که میان روان‏شناسان متداول‏تر است: پرخاشگری هرگونه آسیب رساندن عمدی به دیگران، خود یا اشیاء تلقی می‏شود (فرانزوی، 1381، ص248).

انواع پرخاشگری

پرخاشگری برحسب علت و هدف به چند نوع تقسیم می‏شود. شناخت درست نوع پرخاشگری نقش مهمی در پیشگیری و مقابله با آن دارد. روان‏شناسان به رفتار پرخاشگرانه‏ای که با هدف آسیب رساندن و صدمه زدن صورت گیرد، پرخاشگری خصمانه می‏گویند. پرخاشگری که برای به دست آوردن پاداش صورت می‏گیرد، پرخاشگری وسیله‏ای نام دارد (صالحی و غلامی تحسینی، 1390، ص18).

بیشتر پرخاشگری کودکان و نوجوانان از نوع وسیله‏ای است؛ زیرا بیشتر آنها برای دستیابی به اسباب‎بازی و خوراکی‏های‏ خود، همدیگر را هل می‏دهند و یا می‏زنند و به ندرت هدف‏شان آسیب رساندن به کسی باشد (زعمی و شیبانی تدریجی، 1395، ص182). همچنین پرخاشگری مستقیم و پرخاشگری غیرمستقیم از انواع دیگر پرخاشگری است.

نظریه‏های مربوط به پرخاشگری

دربارۀ منشأ پرخاشگری دو نظریه عمده وجود دارد: گروهی از پژوهشگران، پرخاشگری را امری ذاتی می‏دانند و بر این باورند که انسان با حس پرخاشگری آفریده شده است؛ در مقابل برخی دیگر معتقدند این رفتار مانند دیگر رفتارهای انسانی از طریق فرایند یادگیری آموخته می‏شود و اکتسابی است. این نظریه تأکید بر نقش تقویت و الگوهای مشاهده‏ای در بروز و تداوم این رفتار دارد. از‌این‏رو، رفتار پرخاشگرانه ممکن است از راه مشاهده فراگرفته ‎شده و به سبب پیامدهایی که به دنبال خود دارند، تثبیت و تقویت شود (جمعی از مؤلفان، 1387، ص302).

آنچه که از بررسی دیدگاه‏ها به دست می‏آید دو دسته از عوامل درونی و بیرونی منشأ خشم و پرخاشگری معرفی شده‏اند. فروید و لورنز با طرح سرشتی بودن پرخاشگری در واقع بر عوامل درونی تأکید می‏کنند و دیدگاه دیگر نقش عوامل بیرونی را برجسته می‏سازد (همان، ص907).

از دیدگاه اسلام، خاستگاه اصلی خشونت و پرخاشگری وجود خشم و غضب است که یکی از توانمندی‏های ذاتی و ضروری آدمی به حساب می‏آید. به یمن وجود این توانمندی، انسان از خود و از منافع، مصالح و خیر خود دفاع می‏کند و در برابر ضرر و زیان و خطر و تهدید برانگیخته می‏شود و به دفاع برمی‏خیزد، البته تأثیرگذاری عوامل زیستی، شخصیتی، فرهنگی، دینی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در برانگیختن و شکل دادن و در رشد و ضعف آن تردیدناپذیر است (فیض کاشانی، 1403، ص289).

نشانه‏های پرخاشگری

نشانه‏های پرخاشگری در رفتار فرد به گونه‎های مختلف قابل مشاهده است. اغلب با دیگران قلدری می‏کند، آنها را تهدید یا مرعوب می‏کند، اغلب دعوای فیزیکی را آغاز می‏کند، از لحاظ جسمی با دیگران بی‏رحم است، دیگران را وادار به فعلیت جنسی می‏کند، عمداً به آتش‎افروزی به قصد صدمه زدن جدی مبادرت می‏ورزد، به عمد اموال دیگران را تخریب کرده و به زور وارد خانه، ساختمان، یا اتومبیل کسی می‏شود، اغلب برای به دست آوردن کالا یا مساعدت دروغ می‏گوید، یا از تعهدات می‎پرهیزد، اغلب چیزهایی را که ارزش پیش‌پا‌افتاده داشته‏اند بدون روبه‎رو شدن با قربانی دزدیده است، اغلب با وجود ممنوعیت والدین، هنگام شب بیرون می‏ماند که پیش از 13 سالگی شروع می‏شود، فرار از مدرسه که پیش از 14 سالگی شروع می‏شود (گنجی، 1393، ص636).

علل پرخاشگری در کودکان و نوجوانان

علل مختلفی در بروز پرخاشگری در کودکان و نوجوانان وجود دارد. در اینجا به برخی از علل و ریشه‏های پرخاشگری اشاره می‏شود.

الف) علل شخصی

ناکامی

کودکی که می‏خواهد هنگام بازی یا هرگونه رقابت با هم‎سن و سالانش، همیشه برنده مسابقه باشد، یا در مدرسه فقط نمره بیست بگیرد، در صورت برآورده نشدن خواسته‏هایش دچار ناکامی شده و پرخاشگری می‏کند، البته موضع‏گیری والدین در این امر بی‏تأثیر نیست، والدینی که بدون در نظر گرفتن علایق و توانایی‏های فرزند خود از او انتظار دارند که همیشه با کسب موقعیت‏های پی‎درپی به‎عنوان ستاره جمع شناخته شود، باید بدانند که با دست خود عوامل مستعدکنندۀ پرخاشگری و سرانجام ناکامی را در وجود فرزندانشان تقویت نموده‏اند (اخوان علیزاده، 1374، ص16). حال این ناکامی گاهی از درون فرد و از ضعف‏ها و کاستی‏های او سرچشمه می‏گیرد، مانند معلولیت‏های جسمانی و نداشتن بعضی توانایی‏ها که ممکن است آدمی را از رسیدن به هدف باز دارند. خطر این نوع ناکامی برای شخصیت کودک بیشتر است. گاهی نیز ناکامی ناشی از عوامل طبیعی است؛ زیرا در محیط همیشه عواملی وجود دارند که مانع برآورده شدن تمام نیازهای شخص می‏شود (گنجی و همکاران، 1392؛ به نقل از: باوقار زعیمی و شیبانی تدرجی، 1395، ص190).

وراثت

وراثت در لغت به‌معنای اثر برنده، میراث‎بر، کسی که از دیگری چیزی به ارث ببرد، است (عمید، 1362، ص1235). در تعریف وراثت آورده‏اند: فرایند انتقال صفات والدین به فرزندان از طریق ژن‏ها؛ این ژن‏ها می‏توانند رنگ مو، رنگ چشم، رنگ پوست، شباهت‏های ظاهری، قد و حتی خلق‎وخو باشند (بهرنگ، 1381، ص125).

در اسلام روایات زیادی در مورد ذاتی بودن پرخاشگری وجود دارد. پیامبر اکرمn در این‎باره می‏فرمایند: «با خانواده‏ای صالح ازدواج کنید، به درستی که ژن در افراد مؤثر است» (محمدی ری‎شهری، 1387، ص316).

دین اسلام به عوامل ارثی و تأثیر آن در رشد انسان توجه ویژه‎ای دارد و مجموعۀ عوامل پیش از تولد، از قبیل نحوۀ انتخاب همسر، زمان ازدواج و... در رشد و سلامت جسمی و روانی کودک مؤثر می‏داند و به آن توجه دارد (حسینی‎زاده، 1389، ص44).

زیستی و جسمانی

عوامل جسمانی از قبیل کمبود ترشحات هورمونی، نقص عضو، عقب‎ماندگی ذهنی و... مسئله با اهمیت آن است که برخی از کودکان و نوجوانان که مشکل جسمانی دارند، وقتی مورد محبت و عاطفه بسیاری قرار بگیرند، در نتیجه حس تحقیر در آنها به وجود آمده و می‏خواهند حقارت خود را با پرخاشگری بروز دهند (عباسی، 1385، ص46).

عقب‎ماندگی ذهنی، یعنی کنش‏وری هوش کلی که به‎طور قابل ملاحظه پایین‏تر از حد طبیعی است. نیز نارسایی و کمبود هم‌زمان در رفتار سازشی، یعنی کارایی شخصی در کسب معیارهایی که نسبت به سن، گروه اجتماعی او در زمینه‏هایی مثل مهارت‏های اجتماعی و مسئولیت برقراری رابطه و مهارت‏های زندگی روزمره و استقلال فردی و خودکفایی انتظار می‏رود (منصور، 1354، ص34).

درد جسمی در برخی مواقع می‏تواند خشم و پرخاشگری را به وجود آورد. اگر به جانوران در قفس زندانی شده، ضربات بدنی و الکتریکی دردناکی وارد آورند، غالباً به یکدیگر حمله می‏کنند. این رفتار در انسان، به‌ویژه کودکان نیز مشاهده شده است که در شرایط درد، بیشتر خشمگین و پرخاشگر می‏شوند (رحمتی، 1371، ص65).

اضطراب

کودکان و نوجوانان در سنین اولیه رشد کمابیش دچار اضطراب و فشار درونی می‏شوند و برخلاف آنچه بزرگسالان می‏پندارند، دوران کودکی و نوجوانی سراسر شادی و دور از اضطراب نیست. در تعریف اضطراب می‏توان چنین گفت: اضطراب یک حالت هیجانی نامطلوب و مبهم است که مشتمل بر نگرانی، ترس، درماندگی و ناراحتی است و می‏تواند نابهنجاری‏های روانی را به دنبال داشته باشد. زمانی که کودک یا نوجوان واقعاً و یا به گمان خویش از عهدۀ حل مشکل برنمی‏آید و شکست خویش را در مقابله با مانع حتمی می‏پندارد، احساس ناامیدی و در تنگنا واقع شدن نموده و مضطرب می‏شود (مصباح و همکاران، 1374، ص472).

در اسلام دستورهایی در زمینۀ تربیت فرزند وجود دارد که به از بین رفتن زمینۀ اضطراب کودک و نوجوان می‏انجامد. چنان‎که بنابر مضمون روایتی از امام صادقg به نقل از رسول گرامی اسلامn شایسته است والدین هرچه را فرزندان به اندازه توانایی خویش انجام داده‏اند، بپذیرند و آنچه را انجام آن بر وی سنگین و غیرقابل تحمل است از آنها انتظار نداشته باشند (کلینی، 1367، ج2، ص50).

حسادت

حسادت واکنشی هیجانی است که از حدود دو سالگی آغاز می‏شود و با رشد کودک تا بزرگسالی ممکن است ادامه یابد و به صورت الگوها و جلوه‏های مختلفی ظهور پیدا کند. حسادت در کودکی یا نوجوانی پاسخی طبیعی است که هنگامی ایجاد می‏شود که او اعتماد و عاطفه یا محبتی را از دست داده باشد. حسادت یکی از شاخه‏های خشم و پرخاشگری به حساب می‏آید که به تنفر از افراد می‏انجامد. حسادت معلول علل محیطی و تربیتی خاصی است که در خانه، مدرسه و... زمینه پیدایش آن به ‏وجود می‏آید (غرویان، 1387، ص83).

حسادت گاهی بسیار خطرناک می‏شود، چنان‎که خداوند در قرآن می‏فرماید: «وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ (فلق، 5)؛ و از شر و گزند حسود آنگاه که حسادت می‏ورزد به خدا پناه می‏برم».

از دیدگاه روایات، حسادت بیماری است که آثار سوء آن تنها در روح کودک ظاهر نمی‏شود، بلکه بر جسم نیز تأثیر گذاشته و عوارض ناگواری ایجاد می‏کند. علیg در این زمینه می‏فرماید: «الحسد یذیب الجسد (محمدی ری‏شهری، 1377، ج2، ص437)؛ حسادت در جسم نیز اثر می‏کند و آن را ذوب می‏کند». حسادت مانند دیگر حالات عاطفی کودکان و نوجوانان می‏تواند زمینه وراثتی و یا محیطی مختلفی داشته باشد. شرایط خانواده، رقابت و چشم‎وهم‎چشمی یکی از فرزندان نسبت به دیگر خواهران و برادران که گاه رقابت همشیرها نامیده می‏شود، یکی از زمینه‏های عمدۀ رشد حسادت در کودکان است و والدین آن را به‎عنوان امری طبیعی و تقریباً اجتناب‎ناپذیر می‏پذیرند (گاردنر، 1964، ص242).

علل اجتماعی

زندگی اجتماعی، برخی وابستگی‏های غیرارادی است که ما را با افراد، اجتماعات و فرهنگ‏های محیط مرتبط می‏کند، ما با هر کدام از آنها تأثیر و تأثر مقابل داریم؛ یعنی کودک و نوجوان از پدر و مادر و اطرافیان متأثر شده و در آنها هم تأثیر می‏گذارند و نیز خواهر، برادر، دوستان، رسانه‏های گروهی و... (باوقار زعیمی و شیبانی تدریجی، 1395، ص187).

محیط خانه

کودکان و نوجوانان از راه تقلید پرخاشگری را می‏آموزند. قرار گرفتن در برابر یک الگوی پرخاشگر سبب ظهور این حالت در کودک یا نوجوان می‏شود. در پژوهش جالب بندورا و همکارانش که در دانشگاه استانفور آمریکا انجام گرفت ملاحظه شد نود درصد کودکان پاسخ‏های پرخاشگرانه الگوی پرخاشگری را تقلید نمودند. به‏ نظر بندورا حتی مشاهده رفتار پرخاشگرانه برای تحریک احساس تقلید کودکان و نوجوانان کفایت می‏کند (عظیمی، 1387، ص127).

والدین نقش مهمی در پرخاشگری کودکان و نوجوانان دارند. والدین کودکان پرخاشگر، یا خود پرخاشگرند و یا رفتاری مناسب با کودکان و نوجوانان خود ندارند و در آنان خشم و ناکامی ایجاد می‏کنند و به این ترتیب کودکان خود را پرخاشگر بار می‏آورند (قلی‏زاده، 1376؛ به نقل از: باوقار زعیمی و شیبانی تدرجی، 1395، ص187). بیشتر دانشمندان و روان‏شناسان، خانواده را مهم‏ترین نهادی دانسته‏اند که جامعه و کودک را پرورش می‏دهد. خانواده در سلامت و بیماری، در شرافت و انحراف، در سازگاری و انحراف کودک نقش اساسی برعهده دارد (نجاتی، 1388، ص66). همچنین نادیده گرفتن، تمسخر، تحقیر، سرزنش، تبعیض و شیوۀ تربیت نیز موجب پرخاشگری کودکان و نوجوانان می‏شود.

تأثیر رسانه

امروزه جهان به دورانی گام نهاده که به دوران ارتباطات معروف شده است. این ارتباطات از طریق وسایل ارتباطات جمعی برقرار می‏شود که وسایل مهم رشد اقتصادی، اجتماعی، از ابزارهای رشد فکری و روانی افراد جامعه به‎ویژه کودکان و نوجوانان محسوب می‏شود (همان، ص63).

رسانه‏های گروهی، به‌ویژه تلویزیون، به‎عنوان وسیله‏ای ارتباط جمعی، در شکل‏دهی و آموزش دادن رفتار گوناگون نقش مهمی برعهده دارند. پژوهش‎ها نشان می‏دهد که هرچه افراد در کودکی خشونت بیشتری را در رسانه‏ها تماشا کنند، سال‏های بعد به‎عنوان نوجوان و بزرگسال خشونت بیشتری از خود نشان می‏دهند (دایان، ای و همکاران، 1392، ص418).

بررسی‎کنندگان هزاران پژوهش به این نتیجه رسیده‏اند که خشونت تلویزیونی، احتمال افکار و هیجان‏های خصمانه و رفتار پرخاشگرانۀ کلامی و جسمی را افزایش می‏دهد (اندرسون و همکاران، 2003، ص162).

گرچه کودکان و نوجوانان در هر سنی آسیب‏پذیر هستند، ولی کودکان پیش‎دبستانی و دبستانی بیشتر احتمال دارد که از خشونت تلویزیونی تقلید کنند؛ زیرا آنها معتقدند بیشتر داستان‏های تلویزیونی واقعی هستند و آنچه را که می‏بینند بی‏چون و چرا می‎پذیرند (برگ، 1393، ص467). با افزایش سن کودکان گرایش آنها به تماشای رسانه‏ها بیشتر خواهد شد و ممکن است کودکانی که در سن مدرسه قرار دارند دچار افت تحصیلی شوند و نمرات درسی‏شان کاهش یابد و برنامه‏های رسانۀ جمعی جانشین تکالیف زمان مطالعه و تمرین درسی گردد (داوودی‏نژاد و صادقیان، 1398، ص152).

همسالان

داشتن دوست و گرایش به کودکان و نوجوانان دیگر جنبۀ مهم زندگی کودک یا نوجوان است. کودکان نه‎تنها می‏توانند لحظات خوشی با دوستان داشته باشند، بلکه می‏توانند چیزهای زیادی از آنها یاد بگیرند. برای مثال قاطی شدن با کودکان و نوجوانان دیگر و دوست شدن با آنها به هر کودک یا نوجوان فرصت می‏دهد تا درباره افکار و احساسات آنها چیزهایی یاد بگیرد.

یکی از نگرانی‏های عمده در مورد کودکان و نوجوانان که سطوح بالایی از پرخاشگری را ابراز می‏کنند این است که آنها غالباًَ از سوی گروه همسالان طرد می‏شوند. این امر بدین معناست که آنها فرصت‏های یادگیری بسیاری را که ممکن است شانس یادگیری مهارت‏های اجتماعی مورد نیاز را برایشان فراهم آورند از دست می‏دهند (سوزان و هنسی، 1384، ص30).

نتایج مطالعات طولی که رشد کودکان و نوجوانان را طی چندین سال پیگیری کرده‏اند بیانگر آن است که طرد همسالان افزون‎بر اینکه مشکلات کودکان و نوجوانانِ پرخاشگر را وخیم‏تر می‏کند، مشکلات و رفتارهای نامناسب دیگری را نیز در آنها به‏وجود می‏آورد؛ برای نمونه، پاترسون و بانک (1989) دریافتند کودکان 10 ساله که از سوی گروه همسالان‏شان طرد شده بودند، طی دو سال بعد بیشتر در فعالیت‏های ضداجتماعی شرکت کرده بودند (همان، ص30).

علل موقعیتی

پرخاشگری اغلب تحت تأثیر علل اجتماعی و ویژگی‏های شخصی و نیز عوامل مربوط به موقعیت یا زمینه‏ای که در آن رخ می‏دهد، قرار می‏گیرد.

در اینجا برخی عوامل موقعیتی مؤثر بر پرخاشگری بررسی می‎شوند:

دما

دمای محیط، یکی از علل محیطی تأثیرگذار پرخاشگری است که مطالعات گسترده‏ای پیرامون آن صورت گرفته است. این پژوهش‏ها به «فرضیه گرما» مربوط می‏شود که می‏گوید گرمای تحمل‎ناپذیر، انگیزه‏ها و رفتار پرخاشگرانه را افزایش می‏دهد (اندرسون، 1998، ص1213). همچنین آلودگی محیط بر پرخاشگری تأثیر دارد، گزارش شده است که قرار گرفتن در معرض بوهای مضر، نظیر بوهایی که از کارخانه‏های سازنده مواد شیمیایی خارج می‏شود و یا دیگر بوهای ناخوشایند ممکن است موجب تحریک‏پذیری و پرخاشگری افراد گردد (کاپلان- سادوک، 1379، ص346).

تراکم جمعیت

بعضی از مطالعات بیانگر این است که تراکم بیش از حد جمعیت ممکن است سطح خشم و پرخاشگری را بالا ببرد. در میان حیوانات، شرایط پرازدحام منجر به افزایش پرخاشگری، رفتار نابهنجار، اختلالات جسمی، غفلت از فرزند و مرگ‎ومیر می‏شود. از مطالعات انجام‎شده چنین برمی‏آید که شرایط پر ازدحام اثرات مشابهی در انسان دارد (اتکینسون-رینال و دیگران، 1385، ج2، ص415).

شرایط تسلیح

در دسترس بودن وسایل و اسباب‎بازی‏هایی که در فعالیت‏های پرخاشگرانه به کار گرفته می‏شوند، نقش مهمی در ایجاد انگیزه و رفتار پرخاشگرانه در کودکان و نوجوانان دارند، محیط خانه را می‏توان از وجود چنین وسایلی عاری نموده و به محیطی تبدیل کرد که نظام ارزشی مناسبی را برای درونی‏سازی کودک فراهم کند و موجب اجتماعی شدن مناسب وی شود (میرزا بیگی، 1389، ص108).

راه‏های پیشگیری از پرخاشگری

در آیات، روایات و علم روان‏شناسی اقداماتی جهت پیشگیری از پرخاشگری در کودکان و نوجوانان توصیه شده است که به نمونه‏هایی از آن اشاره می‏شود.

آموزش

یکی از روش‏های کاهش رفتار پرخاشگرانه آموزش است. آموزش این امکان را به فرد می‏دهد که رفتارهای دیگری را جایگزین رفتار پرخاشگری کند. از جمله می‏توان به آموزش‏های زیر اشاره کرد.

• مهارت‏های اجتماعی

یکی از روش‏های کاهش تکرار رفتارهای پرخاشگرانه آموزش مهارت‏های اجتماعی است. آموزش مهارت‏های اجتماعی در گروه‏های مختلف از جمله کودکان و نوجوانان پرخاشگر و والدینِ پرخاشگر که با فرزندان رفتار پرخاشگرانه‎ای دارند، مورد استفاده قرار گرفته است. در بسیاری از موارد، تغییرات ژرف در رفتارهای مورد نظر (مثلاً افزایش روابط فردی، توانایی بهتر مدارا با طرد شدن و استرس و...) حاصل شده و کاهش رفتار پرخاشگرانه مربوط به این تغییرات فراوان مشاهده شده است. این نتایج امیدوارکننده بیانگر این است که آموزش مهارت‏های اجتماعی می‏تواند روش امیدبخشی برای پیشگیری و کاهش رفتارهای تداوم‎یافته و پرخاشگرانه باشد (جعفری، 1380، ص119).

خوشبختانه شیوه‏های نظام‏مندی برای آموزش این افراد وجود دارد که چندان پیچیده هم نیستند، مثلاً هم بزرگسالان و هم کودکان به سرعت می‏توانند از طریق تماشای الگوهایی که رفتارهای مؤثر و غیرمؤثر را به نمایش می‏گذارند، مهارت‏های اجتماعی خود را اصلاح کنند (احمدی، 1379، ص37).

• تقویت مهارت‏های ارتباطی

مهارت‏های ارتباطی مهارت‏هایی هستند که با کمک آنها اطلاعات را به دیگران منتقل می‎کنیم. مهارت‏های ارتباطی به دو مقوله مهارت‏های کلامی و غیرکلامی تقسیم می‏شوند. هرچند زبان اصلی‏ترین پل ارتباطی و حرف زدن متداول‏ترین وسیلۀ ارتباطی است، اما نباید از تأثیرات شگرف پیام‏های غیرکلامی در مقولۀ ارتباط غافل شویم. اغلب اطلاعات واقعی از طریق لغات ایجاد می‏شوند، اما اطلاعات نگرشی اغلب از جنبه‏های غیرکلامی به دست می‏آیند؛ زیرا از طریق کلام نمی‏توان بسیاری از حالت‏های احساسی و هیجانی و تجربه‏های شخصی را بیان کرد (ابوالمعالی و موسوی‎زاده، 1389، ص115).

ارائۀ الگو

نظریه‏پردازان یادگیری می‏گویند هما‏ن‏طور که با الگوهای مخرب می‏توان پرخاشگری را به مردم آموزش داد، با الگوهای غیرپرخاشگر نیز می‏توان به همه کمک کنیم تا در برابر تحریک مقاومت کنند (کریمی، 1377، ص230). ارائۀ الگوی عملی و عینی سبب تأثیرگذاری و برانگیختگی روانی همسو با ابعاد شخصیتی الگو می‏شود. تأثیر عمیق و جدی الگو مبتنی بر روحیۀ تقلید و همانندسازی در آدمی است و در روان‏شناسی دربارۀ علت و سازگاری آن مباحث گسترده‏ای مطرح شده است (کدیور، 1375، ص128). توجه به الگوها و سیرۀ پیشوایان دینی، انسان‏ها به‎‎ویژه کودکان را به رفتار مطلوب و پسندیده ترغیب کرده و از اقدام به رفتارهای نامطلوب بازمی‏دارد. در مورد خشم و پرخاشگری نیز اگر کودک و نوجوان رفتار حلیمانۀ معصومانb را برای خود الگو قرار دهد، کمتر دست به خشم و پرخاشگری می‏زند. امام حسینg به نقل از امام علیg درباره پیامبر اکرمn می‎فرمایند: «کان دائم البشر، سهل الخلق، لین الجانب؛ حضرت دائماً خوش‏رو و خوش‏خو و نرم‏خو بود» (دلشاد تهرانی، 1382، ص17).

امروزه نقش رسانه‏های همگانی در الگو بودن در میزان پرخاشگری کودکان و نوجوانان بر کسی پوشیده نیست. رسانه‏های گروهی امروزه نه‎تنها نقش تعیین‎کننده‏ای در پرخاشگری کودکان و نوجوانان دارند، بلکه در تحولات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جوامع نیز نقش عمده‏ای ایفا می‏کنند (باوقار زعیمی و شیبانی تدریجی، 1395، ص188).

نکات زیر برای جلوگیری از تأثیر الگوی خشونت در رسانه‏های گروهی پیشنهاد می‏شود.

• همراه با فرزندتان برنامه‏های تلویزیون را تماشا کنید و دربارۀ آنچه اتفاق می‏افتد و در حال نمایش است، صحبت کنید. در این صورت می‏توانید پرسش‎های او را بهتر توضیح دهید و جلوی کج‎فهمی او را بگیرید.
• با کودکان و نوجوانان دربارۀ غیرواقعی بودن خشونت در رسانه‏های گروهی و صدماتی که شخصیت‏های داستانی به یکدیگر می‏رسانند صحبت نمایید و به آنها کمک کنید تا خشونت رسانه‏های گروهی را باور نکنند. مثلاً به کودکان و نوجوانان بگویید که تفنگ‏ها، گلوله‏ها و چاقوها در فیلم، تقلبی و دروغین است (ماسن و همکاران، 1368، ص517).
• در حضور کودک یا نوجوان، صحنه‏های خشونت‏آمیز را تأیید نکنید و بگویید که بدترین شیوه برای حل یک مشکل روش خشونت‏آمیز است. لازم است که کودک و نوجوان شیوه‏های برخورد با مردم و حل تعارضات را به‎طور صحیح یاد بگیرند و بفهمند که خشونت بهترین شیوه برای به دست آوردن خواسته‏هایشان نیست (دایت، 1384، ص87).

تخلیۀ هیجانی

طی سالیان طولانی باور بر این بود که فراهم آوردن فرصتی برای دستیابی افراد عصبانی به رفتارهای غیرتهاجمی اما تغییرپذیر، سبب تنش و تحریک آنان می‎شود و تمایل به رفتارهای پرخاشگرانه را در آنان تضعیف می‎کند. هرچند فروید وجود تخلیه هیجانی را تأیید می‎کرد، اما نسبت به تأثیر آن در پیشگیری از پرخاشگری آشکار چندان خوش‏بین نبود. در حال حاضر در مورد تخلیۀ هیجانی و تأثیر آن عقاید متفاوتی وجود دارد. ممکن است عده‏ای به تخلیۀ پرخاشگری منجر شده و عده‏ای را به پرخاشگری رهنمون شود (احمدی، 1379، ص37).

این اصطلاح که هم فروید (1920) و هم لورنز (1974) بر آن صحه گذاشته‏اند به آزاد کردن انرژی پرخاشگری از طریق ابراز هیجان‏های پرخاشگرانه یا رفتارهای دیگر اطلاق می‏شود (کریمی، 1377، ص227). اما آنچه توصیه می‎شود این است که تخلیه هیجانی در شرایط کنترل‎شده یا جامعه‏پسند، مانند ورزش، گفتگو، تفریح و بازی‏های گوناگون برای کودک و نوجوان فراهم شود.

به تعبیر فروید برای پالایش روانی راه‎حل‎هایی وجود دارد از جمله:

• صرف نیرو در فعالیت‎های بدنی از قبیل بازی‎های ورزشی، جست‎وخیز، مشت زدن به کیسه بوکس و...؛
• اشتغال به پرخاشگری خیالی و غیرمخرب؛
• اعمال پرخاشگری مستقیم، حمله به ناکام‎کننده، صدمه زدن به او، ناسزا گفتن به او و...؛
• دوری کردن از موقعیت‎‎های پرخاشگری؛
• ایجاد فرصت برای بزرگسالان تا برای رهایی از تنش‎های روانی مانند کودکان ونوجوانان رفتار کنند (ستوده، 1372، ص376).

 دولارد و همکارانش (1939) نقش پالایش را در کاهش رفتار پرخاشگرانه به درستی بیان کرده‎اند: «ابراز هر عمل پرخاشگرانه پالایشی است که انجام اعمال پرخاشگرانه بعدی را کاهش می‎دهد» (کریمی، 1377، ص376).

تغذیه

تغذیه نامناسب که مشخصه‎های آن کمبود روی، آهن، ویتامین‎ها و پروتئین‎هاست، سبب کاهش ضریب هوشی می‎شود و سپس به رفتارهای ضد اجتماعی می‎انجامد (Mehco.Com). گروهای غذایی مورد نیاز کودک و نوجوان شامل شیر، لبنیات، میوه‎ها، سبزی‎ها، مواد نشاسته‎ای مثل غلات، گوشت و مواد پروتئینی، چربی‎ها و روغن‎ها در حد اعتدال است (نجاتی، 1388، ص63).

در مطالعات گوناگون رابطه شیر مادر با کاهش پرخاشگری و اضطراب در کودکان به اثبات رسیده است. کودکانی که با شیر مادر تغذیه نشده‎اند و یا دریافت ناکافی از آن داشته‎اند، بیشتر دچار اختلال یادشده می‎شوند؛ زیرا شیر مادر افزون‎بر جنبه غذایی آن، ویژگی‎های دیگری نیز دارد که به آن برتری می‎بخشد و آن ترکیبات بیولوژیک موجود در شیر مادر است که سبب بهبود سلامت روانی کودکان می‎شود (جمعی از مؤلفان، 1374، ص360).

 در آموزه‎های دینی به ویژگی برخی غذا‎ها در پیشگیری پرخاشگری اشاره شده است، از جمله:

کشمش

براساس آنچه یکی از یاران رسول اکرمn از آن حضرت روایت می‎کند طبقی که روی آن پوشیده بود به رسول خداn هدیه شد. حضرت روپوش آن را برداشت و فرمود: «با نام خدا بخورید، چه نیکو خوراکی است کشمش، اعصاب را تقویت می‎کند، ضعف جسمانی را برطرف میکند و غضب را خاموش می‎کند» (مفید، 1413، ص124).

گوشت بلدرچین

کمبود پروتئین ممکن است مشکلاتی برای کودک و نوجوان ایجاد کند و تأمین پروتئین از طریق خوردن گوشت بلدرچین در کاهش خشم و پرخاشگری تأثیر مستقیم دارد (هوک، 1381، ص539).

برخی روایات به اثر خاص این نوع گوشت در پیشگیری از خشم و پرخاشگری اشاره مستقیم کرده‎اند. رسول خداn می‎فرماید: «هرکس می‎خواهد خشمش کاهش یابد، گوشت بلدرچین بخورد» (کلینی، 1369، ص312).

 روغن زیتون

 خداوند از درخت زیتون با عبارت «شجره مبارکه» در قرآن کریم یاد کرده است. روغن زیتون سرشار از انواع ویتامین‎ها و دارای فسفر، گوگرد، کلسیم، آهن، پتاسیم و منگنز است (مکارم شیرازی، 1374، ج27، ص143). در حدیثی از امام رضاg نقل شده است: «روغن زیتون غذایی خوب است، دهان را خوشبو و بلغم را برطرف می‎کند. رنگ صورت را صفا و طراوت می‎بخشد و اعصاب را تقویت می‎کند. بیماری و درد و ضعف را از بین می‎برد و آتش غضب را فرو می‎نشاند» (طبرسی، 1412، ص190).

راه‎های مقابله و درمان

 با توجه به شیوع پرخاشگری در دوران کودکی و نوجوانی و آثار سوء آن بر جنبه‎های مختلف زندگی کودک، توجه ویژه‎ای به مقابله با آن می‎شود. در منابع موجود برای مقابله با پرخاشگری کودکان و نوجوانان، شیوه‎‎های شناختی، عاطفی و رفتاری را می‎توان استنباط کرد.

شیوه شناختی

 منظور از شیوه‎های شناختی، ایجاد تغییر در شناخت و نگرش کودک و نوجوان است که با اعطای بینش صحیح زمینه درمان را فراهم می‎سازد. مهم‎ترین شیوه‎های شناختی که به منظور درمان پرخاشگری به شمار می‎روند به این قرار است.

افزایش سطح آگاهی

در کار با کودکان، درمانگران شیوه (REBT) رفتار درمانی، عقلانی و هیجانی را با احتیاط اقدام می‏کنند. به نظر می‎رسد الیس با این نظریه مذهبی که «درباره گناه قضاوت کنید، نه گناهکار» موافق است. اهداف عمده درمانگری به روش الیس عبارت‎اند از: به حداقل رساندن آشفتگی‎های روانی، کاهش رفتارهای خودتخریب‎گرانه، واقعی شدن زندگی و شاد زیستن (جان‎بزرگی، 1382، ص220). در این روش باید به کودک یا نوجوان فهماند که مقام او در خانواده یا جامعه چه اندازه است. وقتی کودک یا نوجوان بفهمد که در جامعه یا خانواده موقعیتی ارزشمند دارد سعی می‎کند خودش را در آن موقعیت حفظ کند و با کمترین ناسازگاری از سوی دوستان یا اطرافیان پرخاشگری نکند. در خانواده‎ای که فرزندان موقعیت خود را نشناخته و همیشه خوار و ذلیل بوده است، با کوچک‎ترین ناسازگاری از طرف اطرافیان شروع به پرخاشگری می‎کند (رحیمی،(1385) پایان‎نامه، ص88).

شناسایی زمینه پرخاشگری

 یکی از مهم‎ترین روش‎های مقابله با پرخاشگری از بین بردن علل آن است. هر معلولی علتی دارد و هر رفتار ناهنجاری که از فرزندان سر می‎زند دارای ریشه و زمینه خاصی است. اگر بخواهیم معلولی را تغییر دهیم و رفتاری را عوض کنیم باید به علل آن توجه کرد و ریشه‎ها و زمینه‎ها را از بین برد (حسینی‎زاده، 1389، ص104). اگر پدر و مادر و مربیان کودک یا نوجوان در دوران شکل‎گیری شخصیت او با بی‎احترامی، تحقیر، سرکوفت و سرزنش برخورد کنند، شخصیت کودک به صورت شخصیتی ذلیل، حقیر و وابسته شکل خواهد گرفت. حضرت علیg در این‎باره می‎فرماید: «من هانت علیه نفسه فلا ترج خیره؛ (تمیمی آمدی، 1410، ص712) کسی که نفسش بر وی خوار شد، امید نیکی از او نداشته باش».

روان‎شناسان، بسیاری از رفتار‎های منفی ضد ارزشی را ناشی از کمبود شخصیت در انسان و مخصوصاً کودکان می‎دانند و می‎گویند این‎گونه رفتارها به‎طور معمول از کسانی صادر می‎شود که عزت نفس پایینی دارند (منطقی، 1372، ص15).

توجه به آثار پرخاشگری

 آنچه باعث توجه بیشتر پژوهشگران به موضوع شده، پیامد‎های منفی آن برای کودکان و نوجوانان مانند ایجاد تصویری منفی در میان همسالان و معلمان، طرد همسلان، افت تحصیلی، مصرف الکل و مواد و بزهکاری است (لف وواسد، 2013؛ به نقل از: علامه و همکاران، 1394، ص103).

بررسی‎ها نشان داده‎اند کودکان پرخاشگر تمایل به ادامه پرخاشگری در دوران بزرگسالی دارند و پرخاشگری در دوران کودکی در صورت عدم درمان به مدت طولانی باقی می‎ماند و می‎تواند پیش‎بینی‎کننده رفتارهای پرخطر بعدی باشد (واحدی، 1387، ص15-24). کودک و نوجوان باید درباره پیامد‎های پرخاشگری خود فکر کند و دائماً بر خود تلقین کند که خشم و پرخاشگری عواقب خطرناکی دارد و نیز خشم و پرخاشگری آثار ویرانگری روی روان کودک می‎گذارد و عمر او را کوتاه و سلامت او را تهدید می‎کند (مکارم شیرازی، 1381، ص393). رسول خداn در باب ماهیت غضب و آثار منفی آن می‎فرمایند: «غضب امری شیطانی است و شیطان با ابزار قرار دادن آن، انسان‎ها را از راه سعادت منحرف می‎کند و به راه شقاوت می‎کشاند» (کلینی، 1369، ص302).

شیوۀ عاطفی و هیجانی

 دراین شیوه به تهیج عاطفی و هیجانی و تحریک احساسات کودک و نوجوان جهت ترک پرخاشگری از طریق هیجان مثبت اشاره دارد. مهم‎ترین آنها عبارت‎اند از:

بخشش و گذشت

پژوهش‎های روان‎شناسان نشان می‎دهد که عفو و گذشت در کاهش اضطراب، افسردگی، عصبانیت، پرخاشگری، اختلالات عاطفی و رفتاری، افزایش اعتماد به نفس و پیشرفت تحصیلی مؤثر است. روان‎شناسان بالینی آثار سودمند گذشت را نیز بررسی کرده‎اند که در کاهش عصبانیت، خشم، خصومت و دشمنی بسیار مؤثر است (غباری بناب، 1381، ص59). از دیدگاه اسلام عفو و بخشش می‎تواند یکی از روش‎های درمانی در اصلاح رفتار کودک با دیگران باشد. در این روش به کودک کمک می‎شود تا با شناخت بیشتر خود و محدودیت‎های افرادی که او را رنجانیده‎اند. بینش جدیدی درباره موضوع اختلاف پیدا کند تا بتواند افراد خطاکار را ببخشد و خود را از رنج رها سازد (خدایاری، 1381، ص47).

صبر

صبر نوعی ویژگی روانی و ثبات درونی است که نتیجه آن مدیریت احساسات و هیجان‎ها، توان تحمل سختی‎ها و سخت‎کوشی در کارهاست. صبر در زندگی انسان و مخصوصاً کودک و نوجوان کارکرد‎های گوناگونی دارد. کودک یا نوجوان را در مقابله با تنیدگی‎ها یاری می‎دهد، موفقیت در تحصیل، شغل و روابط اجتماعی را تسهیل می‎کند. کودک را در برخورد با هیجان‎ها و احساسات درونی توانمندتر می‎سازد و او را در زمینه دینداری نیز یاری می‎دهد. از نشانگان صبر مهار خشم و پرخاش در موقعیت‎های خشم‎برانگیز و تنش‎زاست که در آیه 131 سوره آل‎عمران آمده است. کظم غیظ نوعی مهار هیجان است که مستلزم صبر است (نوری، 1387، ص147).

 مفهوم صبر وشکیبایی از جمله اساسی‎ترین مفاهیم در اخلاق اسلامی است که نقش فراگیر و مهمی در زندگی کودک و نوجوان دارد به‎گونه‎ای که لحظه‎ای در زندگی افراد نیست که از شکیبایی بی‎نیاز باشد. شاید به همین دلیل باشد که در احادیث از صبر به رأس ایمان تعبیر شده است (پسندیده، 1388، ص179). در روایتی از حضرت علیg مهار خشم را مستقیماً در تعریف صبر داخل و تأکید می‎کند که صبر با مهار خشم و پرخاشگری رابطه ماهوی دارد «صبر یعنی آدمی گرفتاری و مصیبتی را که به او می‎رسد تحمل کند و خشم و پرخاشگری خود را فرو خورد» (تمیمی آمدی، 1410، ص281).

مزاح و شوخی

 شادی مثبت‎ترین و خوشایندترین هیجان است. پژوهش‎هایی که در سال‎های اخیر صورت گرفته آثار مثبت آن را بر ابعاد گوناگون زندگی انسان و مخصوصاً کودکان و نوجوانان مشخص ساخته‎اند. براساس همین یافته‎ها روان‎شناسان توصیه می‎کنند خوش‎مشربی، خوش‎طبعی، شادی، طنز و خنده را در زندگی خود افزایش دهیم (شجاعی، 1388، ص290).

 در متون اسلامی بر شوخی و مزاح تأکید شده است. با ورود اسلام به‎عنوان یک آیین زندگی به حجاز برخی از اهل ایمان از اموری مثل خندیدن و مزاح کردن دوری می‎کردند و زندگی را فقط در نماز و روزه خلاصه کرده بودند. پیامبر خداn با این انحراف به مبارزه می‎پرداخت و رعایت اعتدال را توصیه کردند. از آنجا که آنان خود را پیرو حضرت می‎دانستند، حضرت فرمودند: «انما انا بشر مثلکم امازحکم (حسام‎الدین، 1409، ص648)؛ همانا من بشری مثل شما هستم، با شما شوخی می‎کنم» (احمدی، 1391، ص92). شوخی و مزاح هنگام پرخاشگری یک راهکار موقتی است، ولی به کودک یا نوجوان خشمگین این فرصت را می‎دهد تا قدرت بازبینی و تجدیدنظر داشته باشد و شتاب‎زده تصمیم نگیرد.

شیوۀ رفتاری

 در این شیوه برای آموزش مقابله با پرخاشگری به‎طور مستقیم با ارائه الگوی عینی رفتار راه را به هرگونه توجیه و تأویل بسته است و موجبات تکوین نگرش جدید را جهت مقابله با خشم و پرخاشگری فراهم می‎کند که از جمله موارد ذیل را می‎توان ذکر کرد.

تغییر وضعیت بدن

 انجام دادن یک رفتار ساده ولی مؤثر در هنگام پرخاشگری شاید آسان‎ترین راه‎حل برای کنترل در موقعیت‎های هیجانی باشد، چراکه در حالت پرخاشگری امکان مقابله افکار بسیار ضعیف است؛ زیرا افکار منفی و غیرمنفی به‎طور خودکار وارد ذهن می‎شوند، اما با رفتار مناسب می‎توان از ورود افکار منفی جلوگیری و ذهن را از موضوع خشم منحرف کرد. آسان‎ترین حرکت برای مقابله با خشم و پرخاشگری تغییر وضعیت فیزیکی نشستن یا ایستادن است. این توصیه در بسیاری از روایات نقل شده است. رسول خداn به امام علیg فرمود: «یا علی لا تغضب فاذا غضبت فاقعد (ابن‎شعب حرانی، 1404)؛ علی جان غضب مکن اگر غضب کردی، بنشین» (جعفری هرفته، 1396، ص161).

تغییر موقعیت

راهکار دیگر غلبه بر پرخاشگری، تغییر وضعیت فیزیکی بدن و ترک موقعیت در هنگام خشم و پرخاشگری است. گاه محیط و محل توقف کودک یا نوجوان منبع فشار روانی و محرک خشم است، باید از آنجا دور شوند تا از پرخاشگری حاصل از آن نجات یابند. این روش مناسبی برای مقابله خشم و پرخاش است که موقتاً از موقعیتی که موجب بروز خشم شده است، به جای دیگر بروند که به این عمل «وقفه» می‎گویند (وندی درایدن، 1380، ص164).

ترک موقعیت هنگامی که با راهکار‎های دیگری از قبیل ذکر، دعا، وضو یا غسل همراه شود تأثیر بیشتری در مهار پرخاشگری دارد. آب داروی تسکین‎دهنده پرخاشگری است. امروزه متخصصان توصیه می‎کنند که هنگام عصبانیت از آب استفاده شود، چراکه نوشیدن آب خنک و گوارا و دوش گرفتن با آب سرد و یا شستن قسمت‎هایی از بدن بر فروکش کردن حالت‎های پرخاشگرانه مؤثر است (نورعلی‎زاده، 1387، ص57).

سکوت

همیشه لازم نیست که به پرخاشگری به سرعت پاسخ داده شود؛ بلکه می‎توان آرام‌آرام این مهارت خویشتن‎داری را تقویت کرد. به همین دلیل دین شتاب برای خشمگین شدن را نکوهش کرده است؛ زیرا می‎تواند به صورت عادت درآید که در آن صورت، مهار رفتار آسان نخواهد بود. امام علیg در این زمینه می‎فرمایند: «لا تسرعن الی الغضب فیتسلط علیک بالعادة (تمیمی آمدی، 1410، ص75)؛ هنگام غضب شتاب مکن و سعی کن به خودت مسلط شوی» (جعفری هرفته، 1396، ص164).

یکی از راه‎های کارآمد برای این منظور سکوت است. سکوت وقفه‎ای است که باعث می‎شود کودک توانمندی شناخت بیشتری پیدا کند و بتواند با هدایت افکار خود و شناسایی خطاهای شناختی موقعیت خشم را مدیریت کند. رسول خداn در زمینه پرخاشگری به واسطه سکوت فرمود: «اذا غضب فاسکت» (ورام، 1410، ص122).

در نتیجه به همراه اعمال و شیوه‎های یادشده، هرگز نباید از تقویت نیروی ایمان و باورهای مذهبی کودکان و نوجوانان و نیز نقش آموزنده دعا غفلت ورزید؛ چراکه درخواست اصلاح و راهنمایی از درگاه حق تعالی آثار و برکاتی فراوانی در زندگی دارد.

نتیجه‎گیری

 براساس نتایج پژوهش، می‎توان گفت که پرخاشگری حالتی هیجانی و عاطفی است که در برابر تهدید واقعی یا خیالی صورت می‎گیرد. علل مختلفی از جمله علل شخصی (ناکامی، ارثی، جسمانی و...)، علل اجتماعی (ارائه الگو، محیط خانه، همسالان و...) و علل موقعیتی (دما، تراکم جمعیت، شرایط تسلیح و...) برای ایجاد پرخاشگری در کودکان و نوجوانان وجود دارد که هرکدام از این موارد زمینه را برای ایجاد پرخاشگری مهیا می‎کند. راه‎های پیشگیری مانند آموزش، الگو، تخلیه هیجانی و تعذیه. راه‎های مقابله و درمان که بر سه قسم تقسیم می‎شود که عبارت‎اند از: شناختی (افزایش آگاهی، شناسایی زمینه پرخاشگری، توجه به آثار پرخاشگری)، عاطفی (بخشش و گذشت، صبر، مزاح و شوخی) و رفتاری (تغییر وضعیت بدن، تغییر موقعیت، سکوت). وظایف والدین و مربیان و... در هنگام رویارویی با پرخاشگری در کودکان و نوجوانان عبارت است از:

1. آشنایی هرچه بیشتر کودک و نوجوان با مفهوم خشم و پرخاشگری، به‎طوری که کودک و نوجوان تصور درستی از این موضوع داشته باشند؛
2. به کودکان و نوجوانان بگویند خداوند متعال یکی از مهم‎ترین ویژگی‎های انسان‎های متعالی را بخشش و عفو مردم می‎شمارد؛
3. الگویی به آنها معرفی کنند که در هنگام بروز حالت هیجانی خشم و پرخاشگری کردن کظم غیظ و حلم داشته باشند؛
4. کودکان و نوجوانان را درمورد نتایج پیشگیری و درمان آگاه کنند، سپس با استفاده از روش‎های شناختی، عاطفی و رفتاری، قدم به سوی کم‎رنگ کردن و در نتیجه محو کردن پرخاشگری بردارند.