ساخت بسته آموزش توکل به خدا با تاکید بر قرآن کریم

ردیف

مشتقات توکل

تعداد

سوره

آیه

1

المتوکلون

3

3

یوسف 67 - ابراهیم 12 - الزمر38

2

المتوکلین

1

1

آل عمران 159

3

الوکیل

1

1

آل عمران 173

4

بوکیل

5

4

الانعام 66 و 107 - یونس 108 - الزمر 41 - الشوری 6

5

توکل

7

6

النساء 81 - الانفال 61 - هود 123 - الفرقان 58 – الشعراء 217 - الاحزاب 3 و 48

6

توکلت

4

4

التوبه 129 - بونس 71 - هود 53 و 88 - یوسف 67 - الرعد 30 - الشوری 10

7

توکلنا

1

1

الاعراف 89 - نویس 85 - الممتحنه 4 - الملک 29

8

توکلوا

2

2

یونس 84

9

فتوکل

1

1

آل عمران 159 - النمل 79

10

فتوکلوا

9

7

المائده 23

11

فلیتوکل

1

1

آل عمران 122 و 160 - المائده 11 - التوبه 51 - یوسف 67 - ابراهیم 11 و 12 - المحادله 10 - التغابن 13

12

نتوکل

1

1

ابراهیم 12

13

وکل

1

1

السجده 11

14

وکلنا

1

1

الانعام 89

15

وکیل

5

5

الانعام 102 - هود 12 - یوسف 66 - قصص 28 - الزمر 62

16

وکیلا

13

5

النساء  81 و 109 و 132 و 171 -  الإسراء  2  و 54 و 65  و 68  و 86 - الفرقان  43 - الأحزاب  3  و 48  - المزمل  9

17

متوکلون

1

1

الزمر 38

18

یتوکل

2

2

الانفال 49 - الطلاق 3- الزمر 38

19

یتوکلون

5

4

الانفال 2 - النحل 42 و 99 - العنکبوت 59 - الشوری 36

جلسه اول

معارفه و توضیح سیر کلی جلسات – معنای توکل: توکل از ماده وکالت به معنای سپردن کارها به دیگری است. راغب در مفردات خود می نویسد: التوکیل ان تعتمد علی غیرک و تجعله نائبا عنک. توکل حالتی درونی است در فرد که در آن حالت فرد متوکل، تمام امور خویش را به خداوند متعال واگذار می کند و از غیر خداوند بیم و ترسی ندارد و به غیر خداوند چشم طمعی ندارد. برای فهم دقیق و عینی توکل راهی نداریم جز اینکه آن حالت را درک کنیم؛ اما در حد امکان و بنابر توصیفات قرآنی، روایی می توانیم به معنای آن نزدیک شویم. در بخشی از حدیثی مفصل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند از جبرئیل پرسیدم معناى‏ توکل‏ بر خدا چیست؟ گفت: اول آنکه: بدانى مخلوق نه ضررى دارد، و نه سودى و نه بخششى دارد و نه منعى، دوم آنکه: ناامیدى از خلق را شیوه خود سازى، هر گاه بنده چنین باشد، به کسى جز خدا تکیه نکند، و امید و ترس از غیر خدا ندارد، و بر هیچ کس غیر از خدا طمع نمى‏بندد، این است معناى‏ توکل. ( طبرسی، 1379: 511). ماده و ریشه ی (و ک ل) و مشتقات آن 70 مرتبه در 29 سوره و 61 آیه در قرآن کریم به کار رفته است

جلسه دوم

ایمان به خدا و شناخت اسماء و صفات راه رسیدن به توکل: توکل و اعتماد انسان به خدا، ناشی از معرفت به ربوبیت الهی است. هر اندازه درجه ایمان فرد به خداوند و شناخت او از اسماء و صفات  خدا بیشتر باشد به همان اندازه توکل او نیز افزایش خواهد یافت (انصاریان،1391).

1- خدایی جز خدای یگانه نیست: ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَاعْبُدُوهُ وَ هُوَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَکیلٌ‏ (انعام : 102)

2- خداوند فرمانروای مطلق است: إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ‏ (یوسف: 67)

3- خداوند خالق همه است: اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُوَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَکیلٌ‏( زمر:62)

4- خداوند مولا و سرپرست است: قُلْ لَنْ یُصیبَنا إِلاَّ ما کَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (توبه: 51)

5- خداوند وکیل همه است: وَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَکیلٌ‏ (هود: 12).

6- سیر همه به سوی اوست: رَبَّنا عَلَیْکَ تَوَکَّلْنا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنا وَ إِلَیْکَ الْمَصیرُ (ممتحنه: 4).

7- آنچه که در آسمانها و زمین است ملک خدا است: وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کَفى‏ بِاللَّهِ وَکیلاً (نساء: 132)

8- خداوند پروردگار مشرق و مغرب است: رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَکیلا (مزمل: 9)

9- خداوند عزیز و رحیم است: وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزیزِ الرَّحیمِ‏ (شعراء: 217).

10- خداوند عزیز و حکیم است: وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ‏ (انفال: 49).

11- خداوند شنوا و دانا است: وَ تَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْعَلیمُ (انفال: 61).

12- خداوند زنده ی نامیرا است: وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْحَیِّ الَّذی لا یَمُوتُ (فرقان: 58).

13- خداوند هدایتگر ما است: وَ ما لَنا أَلاَّ نَتَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ وَ قَدْ هَدانا سُبُلَنا وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلى‏ ما آذَیْتُمُونا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ‏ (ابراهیم: 12).

14- خداوند از رفتار ما آگاه است: وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (هود: 123).

15- توفیق و آسانی ها به دست خدا است: وَ ما تَوْفیقی‏ إِلاَّ بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنیبُ‏ (هود: 88).

16- خداوند بر همه مسلط است: إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ‏ (هود: 56).

17- خداوند نگهدارنده است: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ یَبْسُطُوا إِلَیْکُمْ أَیْدِیَهُمْ فَکَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ‏ (مایده: 11).

18- خداوند حمایتگر است: وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ‏ (آل عمران: 173).

19- خداوند یاری کننده است: إِنْ یَنْصُرْکُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَکُمْ وَ إِنْ یَخْذُلْکُمْ فَمَنْ ذَا الَّذی یَنْصُرُکُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ‏ (آل عمران: 160).

19 آیه شریفه فوق در 14 اسم و صفت خلاصه می شود: حی لا یموت، علیم، عزیز، نصیر، سمیع، بصیر، حکیم، وکیل، رحیم، حسیب، خالق، مالک، هادی، حافظ

جلسه سوم

نتایج توکل به خدا

1- قدرت اراده شخصی: حتما شما هم در زندگی روزمره با افرادی مواجه شده اید که اراده ی آنها قوی یا ضعیف بوده است. همه ما به صورت کاملا درونی اذعان داریم که داشتنِ اراده ی قوی خوب است و برعکس، ضعیف الاراده بودن مطلوب نیست. حقیقت اراده چیست که باعث تفاوت و تمایزی آشکار میان انسانها می شود؟ بدون شک همه ی ما به روشنی معنای اراده را درک می کنیم، چرا که در وجود همه ی ما این قدرت نهاده شده است. خداوند به همه ما این نیروی ارزشمند را داده است. ممکن است بگویید، اگر خدا به همه این نیرو را داده است، چرا برخی از انسانها اراده ندارند یا اراده ی شان ضعیف است؟ در جواب می گوییم: این افراد بالقوه از نیروی اراده بهره مند هستند، اما آن نیرو به فعلیت نرسیده است. مانند درختی که قرار است در آینده میوه بدهد، اگر همه ی شرایط برای میوه دادنش فراهم شد، آن درخت میوه خواهد داد. درخت وجود ما نیز باید همه شرایط برایش فراهم شود تا مجموعه ی قدرت هایی که در وجود ما بالقوه وجود دارند به فعلیت برسند و یکی از میوه های درخت وجودِ انسان، اراده ی قوی است. این جهان و نظام هستی برترین نظام ممکن است که با حکمت الهی ایجاد شده است. چون خداوند خیر محض است، هدفش از افعالی که انجام می دهد، ایجاد کمال در هستی است و بنابر وصف حکمت الهی، این کارها به صورتی انجام می گیرد که در مجموع کمال و خیر بیشتری حاصل شود. بنابرین هر موجودی در این جهان هستی، بالقوه و یا بالفعل بهترین شرایط را برای رسیدن به کمال دارا است و خالق مهربان هستی در وجود همه ی انسانها مجموعه ی آنچه را که برای رسیدن به کمال نیاز دارد، قرار داده است. آن کس که هرچیزی را به نیکوترین وجه خلق کرده است. اَلذی اَحسَنَ کُلَ شَی خَلقَه.(سوره مبارکه سجده، 7). حال که معنای نظام احسن را باهم مرور کردیم؛ اگر فکر می کنید نیروی اراده در زندگی شما به شکل کامل به فعلیت نرسیده است، باید تلاش کنید تا بتوانید این نعمت الهی را به بهترین شکل شکوفا کنید، آنگاه خواهید دید که زندگی لذت بخشتر می گردد. اگر دوست دارید اراده ای قوی داشته باشید باید به خدا اعتماد کنید و پس از اینکه در انجام کاری تفکر کردید و به نتیجه رسیدید آن کار خوب است، از نتیجه آن کار هراس به خود راه ندهید و بدانید که خدا در ابتدا و انتهای آن کار یاری رسان خواهد بود و بدون شک در هر کاری که خدا یاری رسان باشد سختی آن کار آسان می گردد و به سرانجام می رسد. وَ ما تَوْفِیقِی إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیب‏. هرگاه دیدیم کاری در مسیر رضای خداست از نتیجه ی آن کار ترس و واهمه به خود راه ندهیم و بدانیم هرکسی در مسیر صحیح گام نهد و کاری را انجام دهد که در مسیر رضای خداست آن کار موافق امر خداست و به استعانت او موفق می گردد. إِذَا فَعَلَ الْعَبْدُ مَا أَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الطَّاعَةِ کَانَ فِعْلُهُ وِفْقاً لِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُمِّیَ الْعَبْدُ بِهِ مُوَفَّقاً وَ إِذَا أَرَادَ الْعَبْدُ أَنْ یَدْخُلَ فِی شَیْ‏ءٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ فَحَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى بَیْنَهُ وَ بَیْنَ تِلْکَ الْمَعْصِیَةِ فَتَرَکَهَا کَانَ تَرْکُهُ لَهَا بِتَوْفِیقِ اللَّهِ تَعَالَى وَ مَتَى خُلِّیَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْمَعْصِیَةِ فَلَمْ یَحُلْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا حَتَّى یَرْتَکِبَهَا فَقَدْ خَذَلَهُ وَ لَمْ یَنْصُرْهُ وَ لَمْ یُوَفِّقْهُ(صدوق، 1403: 21). اگر احساس می کنید قدرت اراده ندارید یا این نیرو در وجود شما ضعیف است، افکار و باورهای خود را بررسی کنید تا دریابید کدام باور شما نادرست است. بدون شک پس از اصلاح آن باور نادرست با توکل به خدا دارای اراده ای محکم خواهید شد.

جلسه چهارم

2- قدرت تصمیم گیری: در زندگی، داستانها، رمانها و تیتر اخبار زیاد با این جمله مواجه می شویم: « ... تصمیمش را گرفته است». وقتی این جمله را می شنویم به این نتیجه می رسیم که آن فرد در انجام دادن کارش به یقین رسیده است. پس تصمیم گیری حالتی درونی است که بر اساس آن انسان از میان چند راه یکی را بر می گزیند. همه ما در زندگی چه در کارهای مهم چه در کارهای ساده نیازمند تصمیم گیری هستیم و در واقع کسی نیست که در  زندگی بی نیاز از تصمیم گیری باشد. عده ای اراده و تصمیم گیری را هم معنا می دانند؛ در حالیکه این طور نیست و ابتدا اراده در وجود انسان شکل می گیرد و پس از آن تصمیم گیری اتفاق می افتد. در آداب حج از امام صادق علیه السلام در کتاب مصباح الشریعه، اراده بر عزم مقدم شده است. امام صادق علیه السلام می فرماید: زمانی که اراده کردی حج را به جای آوری، دلت را از هرچه که مشغول گرداننده و مانع است، برای خدا خالی کن پیش از عزم و تصمیم به رفتن گرفتنت و همه کارهایت را به آفریدگارت واگذار کن و در همه آنچه که از تو ظاهر می شود چه در حرکاتت و چه در توقفهایت بر او توکل کن. قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: إِذَا أَرَدْتَ الْحَجَّ فَجَرِّدْ قَلْبَکَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَبْلِ عَزْمِکَ مِنْ کُلِّ شَاغِلٍ وَ حَجْبِ کُلِّ حَاجِبٍ وَ فَوِّضْ أُمُورَکَ کُلَّهَا إِلَى خَالِقِکَ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ فِی جَمِیعِ مَا یَظْهَرُ مِنْ حَرَکَاتِکَ وَ سُکُونِک‏ (مجلسی، 1403ج96: 124). در هر دو مرحله ی اراده و تصمیم گیری باید کارها را به خدا واگذار کرد و توکل کرد به او. برخی‌ها توکل به خدا را، واگذار کردن آنچه را که انجام می دهیم به خدا تصور می کنند. در حالیکه در تعریف و معنای توکل گفتیم واگذاری همه امور به خداوند. یعنی گاهی اوقات در گفتن باید توکل کرد به خدا و گاهی در نگفتن؛ همانگونه که در این روایت امام صادق علیه السلام فرمود در حرکات و سکون خود به خدا توکل کن. قدرت تصمیم تصمیم گیری مناسب در زمان مناسب باعث می شود فرد از بسیاری از استرسها و نگرانیها رهایی یابد. چرا گاهی اوقات در تصمیم گیری ها دچار مشکل می شویم؟ عدم علم و آگاهی نسبت به آن کار، ترس از نتیجه ی کار، ترس از شکست، ترس از تمسخر دیگران و موارد عدیده ی دیگر باعث می شود ما در تصمیم گیری ها دچار مشکل شویم. ولی می توان بر این مشکلات غلبه کرد. قدرت تصمیم گیری یک وسیله است برای رسیدن به هدف و امکان ندارد خداوند مهربان ما را بدون این قدرت دعوت کند به سوی خوبی و کمال. پس همه ما دارای این قدرتیم ولی در برخی افراد کم رنگتر است. شمایی که در تصیمیم گیری ها دچار مشکلی، نباید نا امید و مایوس شوی و بدان که تو هیچ فرقی با سایر انسانها نداری. خودت را مخاطب این کلام خالق هستی قرار بده که می فرماید: و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن. فاذا عزمتَ فتوکل علی الله (آل عمران، 159). وقتی به خدا اعتماد کردی، خداوند را وکیل خودت قرار دادی دیگر نباید در انجام کار درست و صحیح تردید کنی. کارهایت را به تعویق نیانداز. همین امروز تصمیم بگیر تا به سوی رشد و کمال حرکت کنی. فرصت ها می‌گذرند. بال پرواز تو همین تصمیم گیری است که با توکل به خدا می توانی اوج بگیری. همین امروز تصمیم بگیر توانت را برای زندگی بهتر به کار ببری. هرکسی برای آینده اش در قالب کوتاه مدت و داز مدت باید تصمیم بگیرد. پس شما هم که این قدرت و نیرو را دارید از قافله عقب نمانید.

جلسه پنجم

3- کار و تلاش: برخی از افراد گمان می کنند توکل به خدا یعنی هیچ کاری انجام ندهیم و منتظر بمانیم تا مشکل حل شود در حالیکه اینگونه نیست. دعای چهار نفر مستجاب نمی شود یکی از آنها کسی است که در خانه بنشیند و طلب روزی کند. خداوند متعال می‌فرماید آیا تو را امر به تلاش و کوشش نکرده ام؟

قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: أَرْبَعَۀ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ دُعَاءٌ رَجُلٌ جَالِسٌ فِی بَیْتِهِ یَقُولُ یَا رَبِّ ارْزُقْنِی فَیَقُولُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْکَ بِالطَّلَب‏... (مجلسی، 1403ج68: 344). در واقع انسان به میزان تلاش و کوششی که می کند نتیجه دریافت می کند. انسان هیچ نتیجه و ثمره ای ندارد به جز آن میزانی که تلاش کرده است. وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى و ان سعیه سوف یری‏(سوره نجم، 39 و 40). همانگونه که در قرآن سفارش به توکل به خدا شده است، سفارش به کار و تلاش نیز شده است و تلاش کردن با توکل به خدا هیچگونه منافاتی ندارد که هیچ، این دو باید همراه هم باشند. از یک سو ما باید کار کنیم و تلاش و از سویی دیگر همزمان توکل به خدا داشته باشیم و کسی که توکل به خدا داشته باشد و کار و تلاش کند، خداوند او را یاری می کند. پس هیچگاه دست از کار و تلاش برندار. اگر دوست داری از تاریکی ها رهایی یابی و به سر منزل سعادت برسی، اگر می خواهی به کمال برسی باید تلاش کنی و قدم برداری. و خدا به سر منزل سعادت و سلامت مى‏خواند و هر که را مى‏خواهد به راه مستقیم هدایت مى‏کند. وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلى‏ دارِ السَّلامِ وَ یَهْدی مَنْ یَشاءُ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ (یونس،25). آنکه تو را دعوت به کمال می کند و آنکه یاری می کند خدای توانا است. توکل کن به خدایی که قادر است. خدایی که زنده می کند و می میراند و می میراند و زنده می کند. آن خدا بر هر کاری تواناست. بدون شک اگر تو تلاش کنی و به خالق توانا توکل کنی و اعتماد کنی او تو را یاری می کند. اگر خدا شما را یارى کند محال است کسى بر شما غالب آید، و اگر به خوارى واگذارد آن کیست که بتواند بعد از آن شما را یارى کند؟ و اهل ایمان تنها به خدا باید اعتماد کنند. إِنْ یَنْصُرْکُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَکُمْ وَ إِنْ یَخْذُلْکُمْ فَمَنْ ذَا الَّذی یَنْصُرُکُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (آل عمران،160).

وقتی تصمیم گرفتی کار و تلاش را آغاز کنی، توکل کن به خدا تا از نیرومندترین انسانها شوی و از کار و تلاش خسته نشوی. توکل به خدا به تو انگیزه می دهد. امیرمومنان علیه السلام فرمودند: یک ویژگی هست که هرکه به آن عمل کند از نیرمندترین انسانها خواهد بود. سوال شد که ای امیرمومنان آن چیست؟ فرمود: توکل بر خداوند متعال. قال علی بن ابی طالب علیه السلام: خَصْلَةٌ مَنْ عَمِلَ بِهَا کَانَ مِنْ أَقْوَى النَّاسِ قِیلَ وَ مَا هِیَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ التَّوَکُّلُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَل‏(کراجکی، 1353: 22).

جلسه ششم

4- عزت نفس: عزت خلاف ذلت است به معنای شی کم یاب و عز که در برابر ذل است به معنای غیر قابل شکست است. بنابرین عزت نفس یعنی حالتی درونی که فرد در آن حالت دارای صلابت و کرامت نفس است و در نتیجه ی این عزت نفس خود را اسیر لذتهای بی ارزش و مطامع دنیوی نمی کند و چشم طمع به آنچه در دست مردم است ندارد. و فقط به دست توست نه غیر تو، افزونی و کاستی من وَ بِیَدِکَ لَا بِیَدِ غَیْرِکَ زِیَادَتِی وَ نُقْصَانِی(مناجات شعبانیه). برای رسیدن به این عزت نفس باید توکل به خدا داشته باشیم. نهایت عزت نفس یک فرد، قبول خداوند و سپردن خود به دست اوست. امام صادق علیه السلام می فرماید: بی نیازی و عزت پیوسته در حرکتند وقتی به موضع توکل برسند آنجا مستقر می شوند. إِنَّ الْغِنَى وَ الْعِزَّ یَجُولَانِ فَإِذَا ظَفِرَا بِمَوْضِعِ التَّوَکُّلِ‏ أَوْطَنَا. (کافی ج2ص65). در توکل، شخص فکر، روح و روان و همه چیز خود را در اختیار کسی می گذارد که مرکز قدرتها و منشاء همه ی تکیه گاهها است و از این طریق قدرت می گیرد و به سلسله قدرتِ خداوند صاحب عزت متصل می شود. اگر فردی به این رتبه و مقام برسد دیگر به کسی نیازمند نیست که باعث ذلت و خواری او شود(محمدی، 1391). کسی که توکل کند به خدا، بی نیاز شده است از بندگانش. مَنْ تَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ غَنِیَ عَنْ عِبَادِهِ(آمدی، 1410: 605). بگو: خدایا! اى مالک همه موجودات! به هر که خواهى حکومت مى‏دهى و از هر که خواهى حکومت را مى‏ستانى، و هر که را خواهى عزت مى‏بخشى و هر که را خواهى خوار و بى‏مقدار مى‏کنى، هر خیرى به دست توست، یقیناً تو بر هر کارى توانایى. قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ (آل عمران،26). توکل به خدا، باعث عزت و سربلندی می شود. مومن پیوسته عزیز و سرافراز می باشد و خوار نمی گردد. قال الصادق علیه السلام: المومن یکونُ عزیزا لا ذلیلا (طبرسی، 1344: 96). رسیدن به عزت نفس در پرتو توکل به خدا و توجه به قدرت و علم و تقدیر او میسر می گردد.(انصاریان). اگر این عزت نفس را می خواهی، بر توانای شکست ناپذیر مهربان توکل کن. وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزیزِ الرَّحیمِ (شعراء، 217). خالق مهربانی که عزیز است مگر می گذارد توکل کننده ی به او دچار خواری گردد؟ هرکس بر خدا توکل کند [بی تردید پیروز می شود] زیرا خدا توانای شکست ناپذیر و حکیم است. وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ (انفال،49). مومنان بر خدای متعال توکل کرده اند و حقیقت هر تاثیری را به او نسبت داده اند و خود را به نیروی خدا و حول و قوه او تکیه داده اند و معلوم است که کسی که در امور خود بر خدا توکل کند خداوند کفایتش می کند، چون خداوند عزیز است؛ یعنی نمی گذارد که پناهنده ی او (توکل کننده به او) دچار ذلت و خواری گردد( طباطبایی، 1368).

جلسه هفتم

5- شای و نشاط: شادی نقطه مقابل غم، با نشاط بودن در برابر کسل بودن. شادی و نشاط باعث تحرک و فعالیت می-گردد. کسی که اعتماد کند به خدا، خداوند به او شادی را نشان می دهد. قَالَ علی علیه السلام: مَنْ وَثِقَ بِاللَّهِ أَرَاهُ السُّرُورَ (مجلسی، 1403ج68: 151). انسان سالمی که به دنبال رسیدن به اهداف خود می باشد باید همواره با نشاط باشد و از کسالت و خمودگی دوری کند. این نشاط در سایه ی یاد خدا و توکل به خدا به دست می آید. امیرمومنان درباره متقین می فرماید: می بینی او را در حالیکه کسل بودن از او بسیار دور و همواره با نشاط است. تَراهُ بَعِیداً کَسَلُهُ دَائِماً نَشَاطُهُ‏(کلینی، 1407ج2: 230). یکی از دوست داشتنی ترین عملها به سوی خداوند شاد نمودن مومن است. قال الامام الباقر علیه السلام:  ... مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ‏ءٍ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ مِنْ إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِن‏ (کلینی، 1407ج2: 188). بنابرین به همان میزان یکی از ناپسندترین کارها رنجاندن مومن است. ما باید نسبت به اطرافیان خود طوری رفتار کنیم که آنها در معاشرت ما دچار غم و اندوه نشوند. در خطبه اوصاف متقین امیرمومنان می فرمایند: شادی مومن در چهره اش است و حزنش در دلش. بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِی قَلْبِه‏. این عبارت گویای این مطلب است که رعایت حال اطرافیان آنقدر برای با تقوایان مهم است که شادی آنها با دیگران قسمت می گردد و غم آنها برای اینکه دیگران را نرنجاند درونی است. بدون شک در این شرایط که انسان دچار غم و اندوه می شود با توکل به خدا می توان از آن گذر کرد. کسی که توکل به خالق هستی دارد، در واقع خود را در مسیر رشد و کمال می بیند و همین باعث ایجاد شادی و نشاط در فرد توکل کننده می گردد.  

جلسه هشتم

6- غلبه بر احساس غم و اندوه:  ندگی همواره دارای فراز و نشیب است. یک روز شادی و روزی غم، گاهی پیروزی و گاهی شکست را تجربه می کنیم. غم و اندوه  بر اثر از دست دادن توانایی خاصی و یا بعد از احساس ضرر ایجاد می شود که می تواند فرد را دچار آسیبهای قابل توجهی کند. چه کنیم که غمها دست از سرمان بردارند؟ راهش ساده است. اهل توکل به خدا شویم. چرا که فرد توکل کننده معتقد است همه مخلوقات و موجودات و نیز خود او،  ملک خداوند است. بنابرین خود را مالک چیزی نمی داند تا درباره آن دچار خوف و اندوه شود. إِنَّمَا النَّجْوى‏ مِنَ الشَّیْطانِ لِیَحْزُنَ الَّذینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضارِّهِمْ شَیْئاً إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ‏ (المجادلة : 10)  هر آینه نجوا کردن کار شیطان است که می خواهد مومنان را محزون کند و حال آنکه هیچ زیانی جز به فرمان خداوند به آنها نمی رساند و مومنان باید که بر خدا توکل کنند. در هر شرایطی نباید از رحمت خدا ناامید نشویم. در اوج سختیها و در شدت غم و اندوه توکل به خدای متعال نجات بخش ما می باشد. همان خداوند مهربانی که حضرت یونس را از غصه و اندوه نجات بخشید، وعده داده است که مومنان را نیز از غم و اندوه رهایی می بخشد. و ذا النون (یونس) را (به یاد آور) در آن هنگام که خشمگین (از میان قوم خود) رفت و چنین مى‏پنداشت که ما بر او تنگ نخواهیم گرفت (امّا موقعى که در کام نهنگ فرو رفت) در آن ظلمت‏ها (ى متراکم) فریاد زد خداوندا جز تو معبودى نیست. منزّهى تو، من از ستمکاران بودم‏. ما دعاى او را به اجابت رساندیم و از آن اندوه نجاتش بخشیدیم و همین‏گونه مؤمنان را نجات مى‏دهیم. وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنادى‏ فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمینَ. فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنینَ (انبیاء، 87 و88). خداوند مهربان وعده داده است که مومنان را نیز از غم و اندوه نجات می‌دهد. پس با توکل به خدا از هرگونه غم و اندوه باید بگذریم.

مصائب و سختی ها بخش جداناپذیری از این دنیا هستند و نباید توقع داشت این سختی ها نباشد. طبیعت این دنیا کمبود و کاستی و ... است. منتها آنکه با خدا باشد در اینگونه پیشامدها توکلش به خداست. کسی که در کنار علم و قدرت بی نهایت باشد، نباید اسیر غم و اندوه شود. و هرگز (در برابر دشمن) سست نشوید و (از مصائبى که بر شما وارد مى‏شود) غمگین مباشید که شما برترید اگر مؤمن (واقعى) باشید. وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ (آل عمران، 139). این که ما بدانیم خدا با ماست تسکین غم و اندوه است. همانگونه که در این آیه شریفه می خوانیم. (اگر پیامبر را یارى ندهید، یقیناً خدا او را یارى مى‏دهد؛ چنان که او را یارى داد هنگامى که کافران از مکه بیرونش کردند در حالى که یکى از دو تن بود، آن زمان هر دو در غار [ثور نزدیک مکه‏] بودند، همان زمانى که به همراهش گفت: اندوه به خود راه مده خدا با ماست. پس خدا آرامش خود را [که حالت طمأنینه قلبى است‏] بر پیامبر نازل کرد، و او را با لشکریانى که شما ندیدید، نیرومند ساخت، و شعار کافران را پست‏تر قرار داد، و شعار خداست که شعار والاتر و برتر است؛ و خدا تواناى شکست‏ناپذیر و حکیم است). إِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکینَتَهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذینَ کَفَرُوا السُّفْلى‏ وَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ اللَّهُ عَزیزٌ حَکیمٌ (توبه،40).  

جلسه نهم

7- غلبه بر احساس تنهایی: انسان موجودی اجتماعی است که برای رفع نیازهای اساسی اش باید در اجتماع و با دیگران ارتباط داشته باشد. چون انسان اینگونه آفریده شده است، طبیعی است که از تنهایی گریزان باشد. نه تنها از تنهایی گریزان باشد که حتی احساس تنهایی نیز برایش ناخوشایند است. احساس تنهایی حالت ناخوشایند درونی است که در آن حال نیاز به ارتباط داشتن با افراد دیگر در انسان برآورده نشده است. تنهایی و احساس تنهایی با یکدیگر فرق دارند. که بر این اساس چهار شکل می توان متصور شد. یک فرد ممکن است: 1. تنها باشد و احساس تنهایی داشته باشد. 2. تنها باشد اما احساس تنهایی نداشته باشد.3. تنها نباشد و احساس تنهایی داشته باشد.4. تنها نباشد و احساس تنهایی نداشته باشد. بهترین حالت ممکن مورد چهارم است که فرد تنها نیست و احساس تنهایی هم ندارد. برای سایر موارد باید فکری اساسی کرد. چرا که هم تنها بودن و هم احساس تنهایی داشتن می تواند آسیبهایی فراوانی برای فرد ایجاد کند. پس اگر پشت کردند بگو خدا مرا بس است بر او توکل کردم و او صاحب عرش بزرگ است. فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظیمِ‏‏(التوبة :129). برای غلبه بر تنهایی و احساس تنهایی چه باید کرد؟ حضرت موسی علیه السلام به خداوند متعال گفت ای پرورگارم آیا تو از من دور هستی تا [برای ارتباط با تو] فریاد زنم یا به من نزدیک هستی تا با تو نجوا کنم؟ خداوند بر او وحی کرد که من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند. پس موسی [علیه السلام] گفت خدایا من در حالی هستم که تو را بزرگتر از آن می دانم که در آن لحظه تو را یاد کنم. فرمود: ای موسی مرا در هر حال یاد کن. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ [صلی الله علیه و آله و سلم] إِنَّ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ لَمَّا نَاجَى رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ یَا رَبِّ أَ بَعِیدٌ أَنْتَ مِنِّی فَأُنَادِیَکَ أَمْ قَرِیبٌ فَأُنَاجِیَکَ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِ أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی فَقَالَ مُوسَى [علیه السلام] یَا رَبِّ إِنِّی أَکُونُ فِی حَالٍ أُجِلُّکَ أَنْ أَذْکُرَکَ فِیهَا فَقَالَ یَا مُوسَى اذْکُرْنِی عَلَى کُلِّ حَالٍ(مجلسی، 1403ج3: 329). کسی که با خدا باشد و خدا را یاد کند احساس تنهایی نخواهد کرد که هیچ بلکه برای مناجات با خدا گاهی اوقات از شلوغی های اجتماع کناره می گیرد همانطور که پیامبر در غار حرا با خدا مناجات می کرد و این به معنای رهبانیت نیست. در دعای سفر که از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل شده است، مسافر می گوید خدایا مرا در تنهایی ام یاری کن. أَعِنِّی عَلَى وَحْدَتِی‏ (مجلسی، 1403ج73: 248). تنهایی در برابر دشمنان نیز با یاد خدا آسان می گردد. در دعای چهل و نهم صحیفه سجادیه امام سجاد علیه السلام اینگونه دعا می کند: پس تو- اى خداى من- ناتوانیم را از زیر بار رفتن رنجهاى گران، و از انتقام کشیدن از کسیکه در جنگیدنش قصد من کرده، و تنهائیم را در برابر بسیارى عدد و شماره (لشکر) کسیکه با من دشمنى نموده، و براى گرفتار ساختنم در آنچه فکر ننموده و از آن غافل مانده‏ام در کمین نشسته، دیدى آنگاه بیارى کردنم آغاز نمودى، و پشتم را بتوانائیت محکم و استوار گردانیدى‏. فَنَظَرْتَ یَا إِلَهِی إِلَى ضَعْفِی عَنِ احْتِمَالِ الْفَوَادِحِ وَ عَجْزِی عَنِ الِانْتِصَارِ مِمَّنْ قَصَدَنِی بِمُحَارَبَتِهِ وَ وَحْدَتِی فِی کَثِیرِ عَدَدِ مَنْ نَاوَانِی‏ وَ أَرْصَدَ لِی بِالْبَلَاءِ فِیمَا لَمْ أُعْمِلْ فِیهِ فِکْرِی فَابْتَدَأْتَنِی بِنَصْرِکَ، وَ شَدَدْتَ أَزْرِی بِقُوَّتِک‏ (صحیفه سجادیه، 1376: 244). بنابر این همانگونه که یاد خدا باعث از بین رفتن احساس تنهایی در دل و همچنین باعث بی اثر کردن آثار تنهایی در زندگی می گردد توکل به خدا نیز یاری گر انسان خواهد شد. بلکه کاملترین صورت یاد خدا در مواقع سختی و دشواری توکل به خداست. پس هرگاه تنها شدید بدانید که با توکل به خدا می توانید هم در عالم درون و هم در جهان بیرون از سختی ها نجات بیابید.

جلسه دهم

8- استقامت و پایداری: استقامت و پایداری به معنای تحمل و بردباری در مقابل سختی ها و مصائب زندگی است. در راه رسیدن به اهداف بلند مدت و کوتاه مدت، همواره سختیها و شدائد گوناگونی قرار دارد و آن عاملی مهمی که می تواند در این مسیر دشوار انسان را به مقصد برساند استقامت داشتن و پایدار بودن در شئونات گوناگون زندگی ضروری است. خداوند در وصف مومنان می فرماید: الَّذینَ صَبَرُوا وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ‏(النحل : 42). (مومنان) آن کسانی اند که استقامت ورزیدند و بر پروردگارشان توکل کردند.  در مسیر بندگی خداوند نیز این استقامت و پایداری است که انسان را به منزل مقصود می رساند. (آنان که گفتند: محققا پروردگار ما خداى یکتاست و بر این ایمان پایدار ماندند فرشتگان رحمت بر آنها نازل شوند (و مژده دهند) که دیگر هیچ ترسى (از وقایع آینده) و حزن و اندوهى (از گذشته خود) نداشته باشید و شما را به همان بهشتى که (انبیا) وعده دادند بشارت باد). إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتی‏ کُنْتُمْ تُوعَدُونَ (فصلت،30). ایمان به تنهایی کفایت نمی کند باید در این مسیر استقامت و پایدار باشی تا به مقصد نهایی برسی. (کسی که تشنه است تا سیراب شدن نباید دست از استقامت و پایداری بردارد، اینگونه به آب گوارا دست می یابد: و اگر بر طریقه (اسلام و ایمان) پایدار بودند آب (علم و رحمت و رزق) فراوان نصیبشان البته مى‏گردانیدیم). وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّریقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً (جن، 16). (هر کس بر خدا توکل کند، مغلوب نمى‏شود. و هر کس به خدا متمسک شود، شکست نمى‏خورد). وَ قَالَ الْبَاقِرُ علیه السلام مَنْ تَوَکَّلَ عَلَى اللَّهِ لَا یُغْلَبُ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ لَا یُهْزَمُ (طبرسی، 1344: 17). با نیروی توکل به خدا دیگر شکست معنا ندارد. زیر فرد متوکل همه حوادث و اتفاقات را در دایره مشیت الهی و تقدیر او می بیند.

جلسه یازدهم

9- غلبه بر نگرانی و ترس و رسیدن به آرامش: نگرانی یا دلواپسی، یک واکنش طبیعی است که در آن ذهن تلاش می کند با عامل تهدید بیرونی مبارزه کند و جلوی آن را بگیرد و ترس، احساسی معمولا ناخوشایند اما طبیعی است که در واکنش به خطرات واقعی ایجاد می شود. ترس یکی از احساسات بنیادین و فطری بشر است (نظیر شادمانی و خشم). نگرانی و ترس در واقع برای این است که شخص خود را معرض ضرر و خطر می بیند و ما در معنای توکل گفتیم که نفع و ضرر همه به دست خداست. اگر کسی با خدا مانوس باشد و توکل به خدا داشته باشد، دیگر نگرانی و ترس نخواهد داشت. (آگاه باشید که دوستان خدا هرگز هیچ ترسى (از حوادث آینده عالم) و هیچ حسرت و اندوهى (از وقایع گذشته جهان) در دل آنها نیست). أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ ( یونس،62). و نیز در توصیف مومنان می فرماید: الَّذینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إیماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ‏ (آل‏عمران : 173). (مومنان اند) همان کسانیکه وقتی مردم به آنها گفتند: مشرکین در برابر شما گرد آمده اند، پس از آنان بترسید. (به جای ترس) بر ایمانشان افزود و گفتند خداوند ما را بس است و نیکو حمایتگری است. آنها در مسیر رشد و کمال از سرزنش دیگران هراسی ندارند. (اى گروهى که ایمان آورده‏اید، هر که از شما از دین خود مُرتَد شود به زودى خدا قومى را که بسیار دوست دارد و آنها نیز خدا را دوست دارند و نسبت به مؤمنان سرافکنده و فروتن و به کافران سرافراز و مقتدرند (به نصرت اسلام) برانگیزد که در راه خدا جهاد کنند و (در راه دین) از نکوهش و ملامت احدى باک ندارند. این است فضل خدا، به هر که خواهد عطا کند و خدا را رحمت وسیع بى‏منتهاست و (به احوال همه) دانا است). یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْکافِرینَ یُجاهِدُونَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ (مائده، 54). و آنگاه که نگرانی و ترس در سایه توکل به خدا از بین می رود انسان به آرامش و اطمینان قلبی می رسد. (آنها که به خدا ایمان آورده و دلهاشان به یاد خدا آرام مى‏گیرد، آگاه شوید که تنها یاد خدا آرام‏بخش دلهاست). الَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (رعد، 28).

جلسه دوازدهم

 مرور جلسات گذشته.

محتوای آموزشی

کاملا موافق

موافق

مخالف

کاملا مخالف

1- توکل به خدا

13

1

0

0

2- شناخت اسماء و صفات خدا

12

2

0

0

3- قدرت اراده شخصی

12

1

1

0

4- قدرت تصمیم گیری

14

0

0

0

5- کار و تلاش

10

4

0

0

6- عزت نفس

14

0

0

0

7- شادی و نشاط

11

3

0

0

8- غلبه بر احساس غم و اندوه

12

2

0

0

9- غلبه بر احساس تنهایی

12

2

0

0

10- استقامت و پایداری

13

1

0

0

11-  غلبه بر نگرانی و رسیدن به آرامش و اطمینان قلبی

8

4

2

0

شرح

تعداد

مقدار

انحراف استاندارد

سطح معنی داری

ضریب توافق کاپا

14

0/80

0/093

0/000

تفسیر

ضریب توافق کاپا فلیسه

توافق خیلی کم

کمتر از 20/0

توافق کم

21/0 تا 40/0

توافق متوسط

41/0 تا 60/0

توافق مطلوب

61/0 تا 80/0

توافق بسیار مطلوب

81/0 تا   00/1