دنیای نوین در ایجاد پیشرفت‏های علمی و تأمین رفاه مادی نسبی آدمی دستاوردهای مورد توجهی داشته و آنچه را تاکنون نتوانسته به آن دست یابد و ناتوانی خود را بیش از پیش نشان­داده است، در حوزه اخلاق و رفتار اخلاق مدارانه­ی انسانی می­باشد؛ بشر در این زمینه رشدی که نداشته بلکه عقب­گردی از خود بجای گذاشته است. خلأ اخلاقی، جوامع بشری را امروز تهی ساخته و گرفتار مشکلاتی نموده است. با این­که این مهم دل­مشغولی همیشگی بشر بوده و هست و طرح معنا بخشی به زندگی و طرح معنویت­گرایی، یکی از مهم­ترین موضوعاتی است که امروزه برای ایجاد پیوند میان ارزش­های دنیای سنتی و دنیای نوین در حوزه­های مختلف مورد توجه قرار گرفته تا از معضل اخلاقی به­وجود آمده رهای یابد (قنبری و کریمی، ١٣٩٥، ص١٠٠).

با توجه به موضوع پژوهش مورد نظر، یعنی «هوش معنوی^[1]» که در چند دهه‏ی اخیر این مفهوم مورد توجه ویژۀ اندیش‏وران علوم انسانی و روان­شناسان قرار گرفته تا بکارگیری از این موهبت الهی زمینه­هایی را برای رفع یا دفع مشکلات رفتاری افراد فراهم سازند. لذا تلاش مستمر پژوهش­گران­ به‏ویژه روان­شناسان طی سال­ها در پی یافتن معیار مناسبی بود تا بتواند، بر اساس آن ویژگی­های فردی، میزان تناسب و هماهنگی افراد با محیط پیرامون و نیز میزان موفقیت آنان در زندگی را پیش­بینی کند. لذا آنان هوش را به­عنوان یک استعداد و نیروی بی­بدیل یافتند تا با کمک آن بتوانند به زندگی بهبود بخشند و زندگی را متحول سازند؛ ازاین­رو، پژوهشگران، هوش را براساس کارکرد به چند نوع تقسیم نموده­اند؛ و میزان موفقیت افراد را در زندگی بر اساس سطح هوش آنان مورد ارزیابی و پیش­بینی قرار دادند؛ و با توجه به این مهم، هوش معنوی زیربنای نیازها و کشش­های درونی آدمیان محسوب می­شود. از این رو، این هوش می­تواند نقش اساسی و ممتازی را در زندگی و در ارتقا و تأمین سلامت روانی داشته باشد.

بنابراین، با نگاهی به موضوع این پژوهش و جایگاه هوش معنوی در زندگی رابطه‏ی این هوش با دو مفهوم بسیار مهم، کاربردی و مورد نیاز در زندگی و بویژه در نظام آموزش و پرورش، یعنی خودکارآمدی و مسئولیت­پذیری مورد بررسی و ارزیابی قرار خواهد گرفت.

خودکارآمدی[2]یکی از قابلیت­های مهم آدمی و مفهومی بسیار کاربردی است که نقش اساسی آن در سازندگی و نظم­بخشی زندگی و شایستگی انسان حیاتی است، به‏گونه‏ای که توفیق در انجام وظایف توسط افراد با مهارت­های نزدیک به‏هم در موقعیت­های متفاوت به صورت ضعیف، متوسط و یا قوی، به تغییر باورهای کارآمدی آنان بستگی دارد. باورها ممکن است تحت تأثیر خودتردی قرار گیرند و افراد مستعد در شرایطی با باور سست نسبت به خود از توانایی­های موجود بهره کم‏تری ببرند (باندورا[3]، 1997). بی‏گمان خودکارآمدی، عاملی مهم برای انجام موفقیت‏آمیز عمل‏کرد و مهارت­های اساسی لازم برای انجام مسئولیت می­باشد. لذا خودکارآمدی برای یک زندگی ایده­آل و مملو از موفقیت، کشف و شکوفایی استعدادهای نهفته انسانی و بالا بردن ظرفیت در راستای زندگی ضرورت دارد.

یکی دیگر از مفاهیم مورد بررسی رابطه «مسئولیت­پذیری» با هوش معنوی می­باشد. بنابراین، هرگاه انسان متعهد به انجام کاری ‌می­شود در واقع مسئولیت انجام آن کار را پذیرفته است. مسئولیت­پذیری، یعنی پاسخ‏گو بودن در برابر نیازهای خود و دیگران و انجام وظایف فردی و اجتماعی به بهترین شکل ممکن. پس فرد مسئولیت­پذیر کسی است که در قبال رفتار خود پاسخ‏گو باشد؛ یعنی مسئولیت سود و زیان وظیفه و یا تکلیفی را بر عهده گرفته است، بپذیرند (الیس و همکاران 1975).

متغیر اصلی و مستقل مورد پژوهش، سازه هوش معنوی می­باشد؛ هوش معنوی به عنوان یک پارادایم جدید و از مفاهیم مهم است که از پرتو توجه و علاقه روان­شناسان به حوزه دین و معنویت نضج گرفته است. هوش معنوی به عنوان یک استعداد ذاتی انسان، توانایی عمل‏کرد همراه با آگاهی و ترحم را دارد؛ در عین حالی که سلامت و آرامش درونی و بیرونی (بردباری) را صرف نظر از شرایطی، حفظ می­کند (مک گوار[4]، 1993، به نقل از خلج،1392، ص١٠).

در فرهنگ لغت وبستر، هوش معنوی شامل توانایی فهمیدن، به کاربردن دانش ماهرانه، هدایت خود و محیط شخصی را زیر نفوذ خود در آوردن تعریف می­شود (عبدالله­زاده و دیگران، ۱۳۸۸، ص ۳۳).

ایمونز هوش معنوی را چارچوبی برای شناسایی و سازماندهی توانایی­ها و مهارت­های مورد نیاز برای کاربرد انطباقی معنویت، تعریف کرده است (ایمونز، 1999).

بولینگ[5] (1998) معتقد است هوش معنوی نوعی دانش می­باشد که سبک زندگی را بیان می­کند و شناختی را تبیین می­سازد که اعمال انسانی را در پدیده اصلی وجود اولویت‏بندی می­کند و گستره زندگی را در عشق توسعه می‏دهد (کرچتون[6]، 2008: 28).

زوهر و مارشال[7] هوش معنوی را به عنوان، هوشی که انسان­ها به کمک آن مشکلات معناداری و ارزش زندگی خود را حل می­کنند، هوشی که به ما یاری می­رساند تا اعمال و زندگی خود را در مفهومی ژرف و عمیق­تر قرار دهیم و هوشی که به ما کمک می­کند تا ارزیابی کنیم که کدام اقدام و مسیر زندگی معنای بیش‏تری از دیگری دارد (زوهر و مارشال، 2000).

لوین[8] بیان می­کند که هوش معنوی زمانی ابراز می­شود که زندگی روزانه خود را با معنویت همراه کنیم (لوین، 2000). ولمن[9] هوش معنوی را به صورت ظرفیت انسان در پرسیدن سوالات غائی در مورد معنی زندگی و به‏طور هم‏زمان، تجربه ارتباط یک‏پارچه میان هر یک از ما و جهانی که در آن زندگی می­کنیم، تعریف می‌کند (ولمن، 2001).

کینگ[10] هوش معنوی را این چنین تعریف کرده است: مجموعه­ای از ظرفیت­های ذهنی که به هوشیاری، یک‏پارچگی و کاربرد انطباقی جنبه­های معنوی و جهان مافوق وجودی شخص، کمک می­کند و منجر به خروجی­هایی مثل تفکر وجودی عمیق، افزایش معنا، شناسایی عالم مافوق و سلطه حالت­های معنوی می‏شود (کینگ، 2008).

نوبل^[11] و وگان معتقدند مؤلفه­های هشت­گانه‏ای که نشان­دهنده‏ی هوش معنوی رشد یافته هستند عبارتند از: درستی و صراحت، تمامیت، تواضع، مهربانی، سخاوت، تحمل، مقاومت و پایداری و تمایل به برطرف کردن نیازهای دیگران (به نقل از: نازل، 2004: 63).

مک مولن[12] معتــقد است ارزش­هایی ماننــد شجاعت،^[13] یک‎پارچگی، شهود^[14] و دلسوزی^[15] از مؤلفه­های هوش معنوی هستند. هم‏چنین وی معتقد است بین بصیرت و هوش معنوی رابطه وجود دارد و در مقابل، استرس ضد شهود است. وی یکی از راه­های افزایش بصیرت را توجه آرامش‏بخش عنوان می­کند. از نظر مولن نگرانی، تلاش فزاینده و نافرجامی است که به دلیل تأخیر در تصمیم­گیری روی می­دهد (مک مولن، 2003).

بروس لیچفیلد^[16]مشخصات هوش معنوی را این­گونه مطرح می­کند: آگاهی از تفاوت؛ شگفتی، حس ماوراء‏الطبیعه و تقدس؛ حکمت و خرد؛ آگاهی و دوراندیشی، توان گوش دادن (ساکت بودن و به ندای خداوند گوش دادن)؛ هنگام آشفتگی و تناقض و دوگانگی آرام بودن؛ تعهد، فداکاری و ایمان (غباری بناب و همکاران، ١٣٨٦، ص١٢٥-١٤٧).

بنابراین پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سئوال است: رابطه‏ی هوش معنوی با مسئولیت­پذیری و خودکارآمدی طلاب المصطفی– قم چیست؟

روش پژوهش

هر محقق و پژوهش‏گری براساس و نوع تحقیقی که انجام می‌دهد، روش تحقیق خاص و متناسب با آن را در پیش می‌گیرد. در این پژوهش از روش توصیفی از نوع پیمایشی برای تعیین رابطه‏ی هوش معنوی با مسئولیت­پذیری و خودکارآمدی، از روش هم‏بستگی برای تعیین ارتباط معنادار یا نبود ارتباط میان این متغیرها استفاده شده است. در روش هم‏بستگی، علیت بین متغیرها را نشان نمی‌دهد بلکه صرفاً رابطه‏ی بین متغیرها را نشان می‌دهد. پژوهش حاضر به روش هم‏بستگی انجام‌شده که در آن رابطه‏ی بین سه متغیر، یعنی هوش معنوی با مسئولیت­پذیری و خودکارآمدی در محصلان المصطفی مورد بررسی قرار گرفته است.

در این پژوهش، جامعه آماری عبارت است از: تمام محصلان جامعه المصطفی در همه‏ی سطوح تحصیلی در شهر قم که از میان آن‌ها تعداد 350 نفر دانشجو و دانش پژوه به‌عنوان نمونه به‌صورت خوشه­ای تصادفی انتخاب شده­اند و تعداد 306 به سوالات پاسخ دادند.

ابزار پژوهش

برای جمع‌آوری داده‌ها در این پژوهش، از سه پرسش‏نامه استفاده شده است. پرسش‏نامه هوش معنوی کینگ (SISRI)، پرسش‏نامه مسئولیت‏پذیری نعمتی (۱۳۷۸) و پرسش‏نامه مسئولیت­پذیری نعمتی (1378) و پرسش‏نامه خودکارآمدی شرر (GSES) . پرسش‏نامه هوش معنوی کینگ (SISRI) در سال ۲۰۰۸ توسط کینگ طراحی و ساخته شد و یکی از پرسش‏نامه­های استاندارد می­باشد. پرسش‏نامه کینگ دارای ۲۴ گویه است و چهار زیر مقیاس دارد: تفکر وجودی انتقادی، تولید معنای شخصی، آگاهی متعالی و بسط حالت هشیاری. هر چه فرد نمره‏ی بالاتری در این پرسش‏نامه بگیرد دارای هوش معنوی بیش‏تری است.

در پژوهش رقیب و همکاران (1389) پایایی این پرسش‏نامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 88/0 برآورد شد. روایی صوری و محتوایی مقیاس توسط متخصصان روان‌شناسی مورد تایید قرار گرفت. برای برآورد روایی هم‏گرایی از پرسش‏نامه‌ی تجربه‌ی معنوی غباری بناب به طور هم‏زمان استفاده شده که ضرایب هم‏بستگی این دو پرسش‏نامه 66/0 به دست آمده است. برای محاسبه‌ی روایی سازه مقیاس از تحلیل عامل اکتشافی و تحلیل عامل تاییدی مرتبه‌ی اول استفاده شد. نتیجه‌های به دست آمده نشان داد که این مقیاس ابزاری پایا برای سنجش هوش معنوی است و با توجه به روایی و پایایی مناسب، آن را می‌توان در محیط‌های آموزشی و پژوهشی مانند دانشگاه استفاده نمود (رقیب و همکاران، 1389، ص164-141).

پژوهشی دیگر سید حمید شریف­نیا و همکاران، تحت عنوان بررسی ویژگی­های روان‏سنجی هوش معنوی کینگ در جانبازان جسمی جنگ ایران و عراق، در سال (1393) انجام گرفت. در این مطالعه‏ی مقطعی، 211 جانباز شرکت کردند. تحلیل مؤلفه­های اصلی با استفاده از چرخش واریماکس به­منظور بررسی ساختار عاملی پرسش‏نامه هوش معنوی کینگ انجام شد. ثبات درونی و برونی پرسش‏نامه به ترتیب با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ و شاخص درون خوشه­ای بررسی شد. یافته­ها ثبات درونی سؤالات مقیاس هوش معنوی کینگ به روش آلفای کرونباخ 872/0 و شاخص هم‏بستگی درون خوشه­ای (89-84:%95 CI) 872% محاسبه شد. روایی سازه پرسش‏نامه با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی به­دست آمد که 3 عامل با ارزش را، از (87/0، 89/0، 51/0) نشان داد.

در پرسش‏نامه‏ی کینگ (2008) هر فرد نمره‏ی بالاتری بگیرد از هوش معنوی بالاتری بهره دارد. کینگ پایایی کلی این مقیاس را در یک نمونه 619 نفری به کمک ضریب آلفای کرونباخ 95/0 گزارش کرد (کینگ، 2008).

پرسش‏نامه مسئولیت­پذیری نعمتی (1378) در مراکز علمی به آزمون گذاشته شده است و از روایی و پایایی خوب برخوردار می­باشد که حاوی 50 سوال سنجیده شده است. قابلیت اعتماد یا پایایی یک ابزار عبارت است از درجه ثبات آن در اندازه­گیری هر آنچه اندازه می­گیرد یعنی اینکه ابزار اندازه­گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی به دست می­دهد (سرمد و همکاران،1390). در پژوهش محسنی (1392) برای سنجش پایایی پژوهش حاضر، از دو روش بازآزمایی و روش آلفای کرونباخ جهت هم‏سانی درونی استفاده شده است. پایایی پرسش‏نامه از طریق آلفای کرونباخ 92% محاسبه شد که نشان دهنده­ی پایایی مناسب آن است (سرمد، 1390). نتایج نشان داد که آزمون از هفت عامل تشکیل شده و اشتراکات سوال­ها (هم‏بستگی تک‏تک سوالات با مفهوم کلی آزمون یعنی مسئولیت‏پذیری) بین48% و 78% و اکثراً بالا بوده است. بررسی روایی سازه از طریق تفاوت­های گروهی نیز بر روی دو گروه با مسئولیت‏پذیری بالا و پایین، با استفاده از آزمون t برای گروه­های مستقل صورت گرفت که نتایج تفاوت معنی‏داری را در تمامی هفت عامل ذکر شده نشان داد. یعنی آزمون مسئولیت‏پذیری نعمتی به خوبی توانسته این دو گروه را از یک دیگر تفکیک کرده و از روایی سازه­ی بالایی برخوردار بوده است. فیاض و همکاران (1396) برای تبیین موضوع (بررسی رابطه‏ی روش‌های تربیتی مادران با مسئولیت‌پذیری پسران (با تاکید بر آموزه‌های تربیت اسلامی) که جامعه آماری با استفاده از روش نمونه‏گیری تصادفی خوشه­ای، تعدادد 300 نفر از دانش‏آموزان پسر به عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. در این مطالعه روایی هر دو پرسش‏نامه به صورت محتوایی و پایایی آن­ها با روش آلفای کرونباخ به ترتیب 77/0 و 92/0 محاسبه شد. حیاتی و همکارش (1396) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی رابطه‏ی بین تجارب معنوی و مسؤلیت­پذیری زنان با انسجام خانواده در زنان تحت پوشش کمیته‏ی امام خمینی» با استفاده از پرسش‏نامه نعمتی پویایی و روایی داشتن به این­گونه ثابت نمودند که مسؤلیت‏پذیری با ضریب بتا‌ (395/0₊) را نشان داد (مژگان حیاتی و همکاران، 1396).

در پرسش‏نامه‏ی خودکارآمدی شرر (GSES) برای سنجش خودکارآمدی از مقیاس خودکارآمدی شرر استفاده می­شود. این مقیاس تحت عنوان یک پرسش‏نامه توسط شرر و همکاران ارائه شد که شامل 17 سئوال به صورت کاملاً موافق تا کاملاً مخالف می‏باشد. روایی و پایایی پرسش‏نامه در پژوهش براتی بختیاری به میزان 79/0 و هم‏چنین در پژوهش ملک‏شاهی و همکاران 73/0 اثبات شده است. لذا این مقیاس از نظر آماری قابل توجیح می­باشد.

به­منظور سنجش باورهای خودکارآمدی دانشجویان، از پرسش‏نامه باورهای خودکارآمدی شرر و همکاران (1982) استفاده شد. این مقیاس که برای خودکارآمدی عمومی در نظر گرفته شده، دارای 17 ماده می­باشد. برای هر ماده‏ی این مقیاس 5 پاسخ پیشنهاد شده که بر هر ماده 1 تا 5 امتیاز تعلق می­گیرد. این 5 پاسخ عبارتند از: کاملاً مخالف، مخالف، بی‏نظر، موافق و کاملاً موافق. نمرات بالاتر بیان‏گر خودکارآمدی قوی‏تر و نمرات پایین‏تر بیان‏گر خودکارآمدی ضعیف‏تری می‏باشد. در پژوهش جهانی (1388) نیز با استفاده از آلفای کرونباخ ضریب پایایی برابر با 740/0 بدست آمد.

شرر (1982) اعتبار محاسبه شده از طریق آلفای کرونباخ برای خودکارآمدی عمومی را 76/0 ذکر می­کند. روایی این مقیاس از طریق روایی سازه به دست آمده است. در پژوهشی که به منظور بررسی اعتبار و روایی این مقیاس توسط براتی انجام گرفت، مقیاس بر روی 100 آزمودنی که دانش‏آموزان سوم دبیرستان بودند اجرا شد؛ هم‏بستگی (61/0) به دست آمده از 2 مقیاس عزت نفس و خودارزیابی با مقیاس خودکارآمدی در جهت تأیید روایی سازه این مقیاس بود (اعرابیان، 1383).

بختیاری براتی (۱۳۷۶) برای سنجش روایی سازه­ای مقیاس خودکارآمدی عمومی، نمرات به‏دست آمده از این مقیاس را با اندازه­های چندین ویژگی شخصیتی (مقیاس کنترل درونی و بیرونی راتر، خرده مقیاس کنترل شخصی، مقیاس درجه اجتماعی مارلو و کران و مقیاس شایستگی بین فردی روزنبرگ) هم‏بسته کرد که هم‏بستگی پیش‏بینی شده بین مقیاس خودکارآمدی و اندازه­های خصوصیات شخصیتی متوسط (۰/۶۱ و در سطح ۰/۵۰ معنادار) و در جهت تایید سازه مورد نظر بود (به نقل از کرامتی و شهرآرای، ۱۱۰:۱۳۸۳).

هم‏چنین ضریب پایایی مقیاس با استفاده از روش دو نیمه کردن آزمون گاتمن برابر ۰/۷۶ و با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ ۰/۷۹ به دست آمده است (شمائی‏زاده و عابدی، ۲۰۰۵). هم‏چنین در پژوهش وقری (۱۳۷۹) برای بررسی پایایی خودکارآمدی، آلفای کرونباخ ۰/۸۵ به‏دست آمده است. نجفی (۱۳۸۰) نیز ۳۰ نفر از آزمودنی­ها را بصورت تصادفی جدا کرد و آزمون خودکارآمدی را برای آن­ها اجرا نمود و آلفای کرونباخ برابر با ۰/۸۳ و از طریق روش اسپیرمن- براون نیز ۸۳% به‏دست آمد. در پژوهش گنجی و فراهانی (۱۳۸۸) به روش آلفای کرونباخ ضریب پایانی ۸۱% به‏دست آمد.

یافته‌های پژوهش

در واقع جدول هم‏بستگی پرسون، هم‏بستگی و نبود هم‏بستگی میان متغیرها را نشان می­دهد.

با توجه به sig یا سطح معناداری کم‏تر از 5 درصد را نشان می­دهد، در این صورت H صفر ما رد شده و هم‏بستگی معناداری بین متغیرها پذیرفته می­شود؛ این جدول از آزمون ضریب هم‏بستگی میان متغیرها در حد مثبت بالایی را نشان می­دهد؛ لذا، ضریب هم‏بستگی میان تفکر وجودی انتقادی و مسئولیت‏پذیری 26/0، میان تولید معنا و مسئولیت­پذیری 22/0، میان آگاهی متعالی و مسئولیت­پذیری 29/0 و میان حالت هوشیاری و مسئولیت­پذیری 26/0 می­باشند. بنابراین، هم‏بستگی مذکوری در آزمون درصد بالای از اطمینان در جامعۀ آماری مورد نظر را نشان می‌دهد.

جدول 2: هم‏بستگی میان زیرمقیاس­های هوش معنوی با خودکارآمدی

در این جدول از آزمون ضریب هم‏بستگی میان متغیرها، مثبت هم‏بستگی در سطح پایین را نشان می‏دهد؛ لذا هم‏بستگی میان تفکر وجودی انتقادی و خودکارآمدی سطح 11/0؛ و در میان تولید معنا و خودکارآمدی 09/0، میان آگاهی متعالی و خودکارآمدی 06/0 و میان حالت هوشیاری و خودکارآمدی 02/0 به این صورت می­باشد.

آزمون رگرسیون

آزمون رگرسیون برای درک شدت رابطه‏ی بین متغیرها انجام می­گیرد. ازاین­رو، توسط این آزمون شدت و میزان هم‏بستگی بین متغیرهای وابسته و مستقل تبیین می­گردد. لذا برای نشان دادن مدل رابطه‏ی بین متغیرها از معادله خط برگشت یا رگرسیون استفاده می­شود تا شکل رابطه‏ی بین متغیرها که قادر به پیش‏بینی و تعیین مقدار متغیر وابسته بر حسب متغیر مستقل خواهد بود، تعیین می­گردد.

جدول3: تبیین میزان هم‏بستگی میان تفکر وجودی انتقادی با مسئولیت­پذیری

بررسی داده‌های پرسش‏نامه این جدول نشان می‌دهد که مقدار هم‏بستگی چندگانه (R) بین تفکر وجودی انتقادی یعنی متغیر برابر است (26/0) و مجذور آن (R²) (06/0) را نشان می‌دهد چنان‏چه ملاحظه می‌شود با توجه به ضریب هم‏بستگی(R) نشان دهنده‏ی وجود رابطه‏ی متغیر مستقل با متغیر وابسته است اما مقدار ضریب تعدیل شده ( ) که برابر با 06/0 را نشان می‌دهد که هم‏بستگی 06/0 بین متغیر وابسته‌ و متغیر مستقل یعنی تفکر وجودی انتقادی با مسئولیت­پذیری وجود دارد.

با توجه به نتایج آزمون رگرسیون می‌توان ادعا کرد که تفکر وجودی انتقادی نقش تعیین کننده نسبت مسئولیت­پذیری را دارد.

جدول 4: مشخصات آماری تحلیل واریانس رگرسیون تفکر خود انتقادی و مسئولیت­پذیری

بررسی داده‌های پرسش‏نامه در جدول شماره 4 نشان می‌دهد که نمونه رگرسیون می‌توان به‌طور معناداری تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی کند. چنان چه میزان به‌دست‌آمده در تحلیل واریانس رگرسیون اگر کم‏تر از (05/0) باشد نتیجه گرفته می‌شود که تفکر وجودی انتقادی در مسئولیت­پذیری نقش خوبی دارد و میزان معناداری نیز در سطح 000/0 را نشان می­دهد. بنابراین سطح معناداری، نتایج رگرسیون را تأیید می‌کند. لذا، در این جدول، معنی‏داری مقدار آزمون (f)  309/23 و معناداری 000/0 درسطح خطای کوچک تر از 05/0 را نشان می­دهد؛ پس می‌توان نتیجه گرفت که مدل رگرسیون تحقیق مرکب از متغیر مستقل چهار مقیاسه و یک متغیر وابسته مدل خوبی بوده و مجموع متغیرهای مستقل می­توانند متغیر وابسته را پیش‏بینی کنند.

جدول5: تبیین میزان هم‏بستگی میان تولید معنای شخصی با مسئولیت­پذیری

بررسی داده‌های پرسش‏نامه این جدول نشان می‌دهد که مقدار هم‏بستگی چندگانه (R) بین تولید معنای شخصی یعنی متغیر برابر است (22/0) و مجذور آن (R²) (05/0) را نشان می‌دهد. چنان‏چه ملاحظه می‌شود با توجه به ضریب هم‏بستگی(R) نشان دهنده‏ی وجود رابطه متغیرهای مستقل با متغیر وابسته است اما مقدار ضریب تعدیل شده ( ) برابر با 04/0 را نشان می‌دهد که هم‏بستگی 04/0 بین متغیر وابسته‌ و متغیرهای مستقل یعنی تولید معنای شخصی با مسئولیت­پذیری وجود دارد.

جدول 6: مشخصات آماری تحلیل واریانس رگرسیون تولید معنای شخصی و مسئولیت­پذیری

بررسی داده‌های پرسش‏نامه در جدول شماره 6 نشان می‌دهد که نمونه‏ی رگرسیون می‌تواند به‌طور معناداری تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی کند. چنان چه میزان به‌دست‌آمده در تحلیل واریانس رگرسیون اگر کم‏تر از (05/0) باشد نتیجه گرفته می‌شود که تفکر وجودی انتقادی در مسئولیت­پذیری نقش خوبی دارد و میزان معناداری نیز در سطح 000/0 معناداری را نشان می­دهد. بنابراین سطح معناداری، نتایج رگرسیون را تأیید می‌کند. بنابراین در این جدول، معنی‏داری مقدار آزمون (f)  093/16 و معناداری 000/0 درسطح خطای کوچک‏تر از 05/0 را نشان می­دهد؛ پس می‌توان نتیجه گرفت که مدل رگرسیون تحقیق مرکب از متغیر مستقل چهار مقیاسه و یک متغیر وابسته مدل خوبی بوده و مجموع متغیرهای مستقل می­توانند متغیر وابسته را پیش‏بینی کنند.

جدول7: تبیین میزان هم‏بستگی میان آگاهی متعالی با مسئولیت‏پذیری

بررسی داده‌های پرسش‏نامه این جدول نشان می‌دهد که مقدار هم‏بستگی چندگانه (R) بین تولید معنای شخصی یعنی متغیر برابر (29/0) است و مجذور آن (R²) (08/0) را نشان می‌دهد. چنان‏چه ملاحظه می‌شود با توجه به ضریب هم‏بستگی(R) نشان دهنده‏ی وجود رابطه متغیرهای مستقل با متغیر وابسته است اما مقدار ضریب تعدیل شده ( ) برابر با 08/0 را نشان می‌دهد که هم‏بستگی 08/0 بین متغیر وابسته‌ و متغیرهای مستقل یعنی آگاهی متعالی با مسئولیت­پذیری وجود دارد.

جدول 8: مشخصات آماری تحلیل واریانس رگرسیون تولید معنای شخصی و مسئولیت­پذیری

بررسی داده‌های پرسش‏نامه در جدول شماره 8 نشان می‌دهد که نمونه رگرسیون می‌توان به‌طور معناداری تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی کند. چنان چه میزان به‌دست‌آمده در تحلیل واریانس رگرسیون اگر کم‏تر از (05/0) باشد نتیجه گرفته می‌شود که تفکر وجودی انتقادی در مسئولیت­پذیری نقش خوبی دارد و میزان معناداری نیز در سطح 000/0 معناداری را نشان می­دهد. بنابراین سطح معناداری، نتایج رگرسیون را تأیید می‌کند. بنابراین، در این جدول، معنی‏داری مقدار آزمون (f)  272/28 و معناداری 000/0 درسطح خطای کوچک تر از 05/0 را نشان می­دهد؛ پس می‌توان نتیجه گرفت که مدل رگرسیون تحقیق مرکب از متغیر مستقل چهار مقیاسه و یک متغیر وابسته مدل خوبی بوده و مجموع متغیرهای مستقل می­توانند متغیر وابسته را پیش‏بینی کنند.

جدول9: تبیین میزان هم‏بستگی میان بسط حالت هوشیاری با مسئولیت­پذیری

بررسی داده‌های پرسش‏نامه این جدول نشان می‌دهد که مقدار هم‏بستگی چندگانه (R) بین بسط حالت هوشیاری یعنی متغیر برابر (26/0) و مجذور آن (R²) (06/0) را نشان می‌دهد. چنان‏چه ملاحظه می‌شود با توجه به ضریب هم‏بستگی(R) نشان دهنده وجود رابطه متغیرهای مستقل با متغیر وابسته است اما مقدار ضریب تعدیل شده ( ) برابر با 06/0 را نشان می‌دهد که هم‏بستگی 06/0 بین متغیر وابسته‌ و متغیرهای مستقل یعنی بسط حالت هوشیاری با مسئولیت­پذیری وجود دارد.

جدول 10: مشخصات آماری تحلیل واریانس رگرسیون بسط حالت هوشیاری و مسئولیت­پذیری

این جدول نشان می‌دهد که نمونه رگرسیون می‌توان به‌طور معناداری تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی کند. چنان چه میزان به‌دست‌آمده در تحلیل واریانس رگرسیون اگر کم‏تر از (05/0) باشد نتیجه گرفته می‌شود که بسط حالت هوشیاری در مسئولیت­پذیری نقش خوبی دارد و میزان معناداری نیز در سطح 000/0 معناداری را نشان می­دهد. بنابراین سطح معناداری، نتایج رگرسیون را تأیید می‌کند.

جدول 11: تبیین میزان هم‏بستگی میان تفکر وجودی انتقادی با خودکارآمدی

بررسی داده‌های پرسش‏نامه این جدول نشان می‌دهد که مقدار هم‏بستگی چندگانه (R) بین هوش معنوی یعنی متغیر برابر (11/0) و مجذور آن (R²) (01/0) را نشان می‌دهد. چنان‏چه ملاحظه می‌شود با توجه به ضریب هم‏بستگی(R) نشان دهنده رابطه متغیرهای مستقل با متغیر وابسته وجود دارد؛ اما مقدار ضریب تعدیل شده ( ) برابر با 01/0 را نشان می‌دهد که هم‏بستگی 01/0 بین متغیر وابسته‌ و متغیرهای مستقل یعنی تفکر وجودی انتقادی و خودکارآمدی وجود دارد.

جدول 12: مشخصات آماری تحلیل واریانس رگرسیون تفکر وجودی انتقادی و خودکارآمدی

این جدول نشان می‌دهد که نمونه رگرسیون می‌توان به‌طور معناداری تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی کند. چنان چه میزان به‌دست‌آمده در تحلیل واریانس رگرسیون اگر کم‏تر از (05/0) باشد نتیجه گرفته می‌شود که تفکر وجودی انتقادی در خودکارآمدی نقش دارد و میزان معناداری نیز در سطح 038/0 معناداری را نشان می­دهد. بنابراین سطح معناداری، نتایج رگرسیون را تأیید می‌کند.

در این جدول، معنی‏داری مقدار آزمون (f) 351/4 و معناداری 038/0 درسطح خطای کوچک‏تر از 05/. را نشان می­دهد؛ پس می‌توان نتیجه گرفت که مدل رگرسیون تحقیق مرکب از متغیر مستقل چهار مقیاسه و یک متغیر وابسته مدل خوبی بوده و مجموع متغیرهای مستقل می­توانند متغیر وابسته را پیش‏بینی کنند.

جدول13: تبیین میزان هم‏بستگی میان تولید معنای شخصی با خودکارآمدی

بررسی داده‌های پرسش‏نامه این جدول نشان می‌دهد که مقدار هم‏بستگی چندگانه (R) بین تولید معنای شخصی یعنی متغیر برابر (09/0) و مجذور آن (R²) (005/0) را نشان می‌دهد. چنان‏چه ملاحظه می‌شود با توجه به ضریب هم‏بستگی(R) نشان دهنده رابطه متغیرهای مستقل با متغیر وابسته وجود دارد؛ اما مقدار ضریب تعدیل شده ( ) برابر با 005/0 را نشان می‌دهد که هم‏بستگی 005/0 بین متغیر وابسته‌ و متغیرهای مستقل یعنی تولید معنای شخصی و خودکارآمدی وجود دارد.

جدول 14: مشخصات آماری تحلیل واریانس رگرسیون تولید معنای شخصی و خودکارآمدی

نتیجه این جدول نشان می‌دهد که نمونه رگرسیون می‌تواند به‌طور معناداری تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی کند. چنان‏چه میزان به‌دست‌آمده در تحلیل واریانس رگرسیون اگر بزرگ‏تر از (05/0) باشد نتیجه گرفته می‌شود که تفکر وجودی انتقادی در خودکارآمدی نقشی ندارد و میزان معناداری نیز در سطح 118/0 معناداری را نشان نمی­دهد. بنابراین سطح معناداری، نتایج رگرسیون را تأیید نمی‌کند.

بنابراین، در این جدول، معنی‏داری مقدار آزمون (f) 457/2 و معناداری 118/0 در سطح خطای بزرگ‏تر از 05/. را نشان می­دهد.

جدول 15: تبیین میزان هم‏بستگی میان آگاهی متعالی با خودکارآمدی

بررسی داده‌های پرسش‏نامه این جدول نشان می‌دهد که مقدار هم‏بستگی چندگانه (R) بین آگاهی متعالی یعنی متغیر برابر است (06/0) و مجذور آن (R²) (004/0) را نشان می‌دهد. چنان‏چه ملاحظه می‌شود با توجه به ضریب هم‏بستگی(R) نشان دهنده رابطه متغیرهای مستقل با متغیر وابسته اندک است؛ اما مقدار ضریب تعدیل شده ( ) برابر با 000/0 را نشان می‌دهد که هم‏بستگی 000/0 بین متغیر وابسته‌ و متغیرهای مستقل یعنی آگاهی متعالی و خودکارآمدی وجود ندارد.

جدول 16: مشخصات آماری تحلیل واریانس رگرسیون آگاهی متعالی و خودکارآمدی

نتیجه جدول نشان می‌دهد که نمونه رگرسیون می‌تواند به‌طور معناداری تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی کند. چنان‏چه میزان به‌دست‌آمده در تحلیل واریانس رگرسیون اگر بزرگ‏تر از (05/0) باشد نتیجه گرفته می‌شود که آگاهی متعالی در خودکارآمدی نقشی ندارد و میزان معناداری نیز در سطح 285/0 معناداری را نشان نمی‏دهد. بنابراین سطح معناداری، نتایج رگرسیون را تأیید نمی‌کند. بنابراین، در این جدول، معنی‏داری مقدار آزمون (f) 148/1 و معناداری 285/0 در سطح خطای بزرگ‏تر از 05/0را نشان می­دهد.

جدول 17: تبیین میزان هم‏بستگی میان بسط حالت هشیاری با خودکارآمدی

بررسی داده‌های پرسش‏نامه این جدول نشان می‌دهد که مقدار هم‏بستگی چندگانه (R) بین بسط حالت هشیاری یعنی متغیر برابر (02/0) و مجذور آن (R²) (001/0) را نشان می‌دهد. چنان‏چه ملاحظه می‌شود با توجه به ضریب هم‏بستگی(R) نشان دهنده رابطه متغیرهای مستقل با متغیر وابسته ناچیز است؛ اما مقدار ضریب تعدیل شده ( ) برابر با 002/0- را نشان می‌دهد که هم‏بستگی002/0 بین متغیر وابسته‌ و متغیرهای مستقل یعنی بسط حالت هشیاری و خودکارآمدی قابل توجه نیست.

جدول 18: مشخصات آماری تحلیل واریانس رگرسیون بسط حالت هشیاری و خودکارآمدی

نتیجه جدول نشان می‌دهد که نمونه رگرسیون می‌تواند به‌طور معناداری تغییرات متغیر وابسته را پیش‌بینی کند. چنان‏چه میزان به‌دست‌آمده در تحلیل واریانس رگرسیون اگر بزرگ‏تر از (05/0) باشد نتیجه گرفته می‌شود که بسط حالت هشیاری در خودکارآمدی نقشی ندارد و میزان معناداری نیز در سطح 623/0 معناداری را نشان نمی­دهد. بنابراین سطح معناداری، نتایج رگرسیون را تأیید نمی‌کند. این جدول، معنی‏داری مقدار آزمون (f) 242/0 و معناداری 623/0 در سطح خطای بزرگ‏تر از 05/0 را نشان می­دهد.

بحث و نتیجه‏گیری

پژوهش حاضر به منظور تبیین و شناسایی رابطه و هم‏بستگی هوش معنوی با مسئولیت‏پذیری و خودکارآمدی در میان طلاب جامعه المصطفی العالمیه است. با توجه به این‏که محصلان این مرکز آموزشی از بیش‏تر کشورهای جهان می­باشند، از این رو جامعه آماری این پژوهش، با فرهنگ­ها، باورها و شیوه‌های زندگی مختلف بوده که به غنای این پژوهش افزوده است.

هدف از این پژوهش پاسخ به این سوال بوده است که آیا رابطه‌ای بین هوش معنوی با مسئولیت­پذیری و خودکارآمدی میان طلاب المصطفی وجود دارد یا خیر؟

تحلیل یافته­های پژوهش موجود به عنوان «رابطه هوش معنوی با مسئولیت‏پذیری و خودکارآمدی ...) می­توان بیان کرد که پژوهش­های انجام شده میان هوش معنوی با مسئولیت‏پذیری یا خودکارآمدی در کنار متغیر­های دیگر، انجام گرفته نشان می­دهد که رابطه میان هوش معنوی و مسئولیت‏پذیری و خودکارآمدی، مثبت بوده است. در اینجا پژوهش­های که به سبب جست­وجو به دست بنده رسیده است ذکر می­کنم:  

در پژوهش محمدی درویش­وند و همکارش، رابطه میان هوش معنوی و مسئولیت­پذیری مورد بررسی قرار گرفته است. یافته­ها از نسبت رابطه معنادار میان هوش معنوی و مسئولیت­پذیری نتیجه گرفته شده است (محمدی درویش­وند و همکار،1395، ص69).

پژوهش­ دیگری که انجام گرفته است هم‏بستگی میان هوش معنوی خودکارآمدی برابر با 80/0 بوده و در این صورت رابطه مثبتی را نشان می­دهد. از این رو، با پرورش هوش معنوی خودکارآمدی نیز رشد می‏یابد (گلچین و همکار، 1391، ص54).

در تحقیقی دیگری رابطه ساده و چندگانه سلامت روان، هوش معنوی و افکار ناکارآمد در دانشجویان نشان داد که رابطه مثبت میان هوش معنوی و سلامت روان و رابطه منفی میان هوش معنوی و افکار ناکارآمد و رابطه ناکارآمد با سلامت روان و هوش معنوی می­باشد (معلمی، 1387).

خانم قنبری و همکارش در پژوهشی رابطه هوش معنوی و خودکار آمدی را مورد بررسی قرار دادند و نتایج بدست آمده از این تحقیق حکایت ارتباط مثبت و معنادار R=./327 را نشان داد. هم‏چنین نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد که مؤلفه­های تفکر انتقادی وجودی و نیز تولید معنای شخصی قدرت پیش‏بینی خودکارآمدی معلمان را دارند (قنبری و همتی، 1394، 63).

پژوهش حاضر نیز نشان از رابطه داشتن و هم‏بستگی میان هوش معنوی با مسئولیت‏پذیری و خودکارآمدی دارد.

در پژوهش آدجبولا[17] (2007) با عنوان رابطه بین معنویت و خودکارآمدی با کیفیت زندگی، نشان داد که رابطه مثبتی بین معنویت و خودکارآمدی وجود دارد.

در پژوهش دیگری توسط اسمیت در سال2010 و با عنوان رابطه بین خودکارآمدی و معنویت با رضایت شغلی و انگیزش با نقش متغیر میانجی رهبری تحول آفرین در بین سربازان آمریکایی انجام شد نشان داد که رابطه مثبتی بین معنویت و خودکارآمدی وجود دارد.

البته باید توجه داشت که ویژگی­های پژوهش موجود در چند مورد است: 1ـ بررسی یک متغیر با دو متغیر دیگر، 2ـ بررسی میان افرادی که دارای فرهنگ­های مختلف می­باشند. به‎گونه­ای که­ رابطه و هم‏بستگی میان تک‏تک مؤلفه­های هوش معنوی با مسئولیت‏پذیری و خودکارآمدی باهم صورت گرفته است و نتایج به دست آمده به این شرح است:

یافته‏های پژوهش حاضر نشان داد که ضریب هم‏بستگی مثبت میان زیر مقیاس­های هوش معنوی و مسئولیت‏پذیری رابطه معناداری وجود دارد. لذا، ضریب هم‏بستگی میان تفکر وجودی انتقادی و مسئولیت‏پذیری 26/0، میان تولید معنا و مسئولیت‏پذیری 22/0، میان آگاهی متعالی و مسئولیت‏پذیری 29/0 و میان حالت هوشیاری و مسئولیت‏پذیری 26/0 می­باشند. بنابراین، هم‏بستگی مذکوری در آزمون درصد بالای از اطمینان در جامعه‏ی آماری مورد نظر را نشان می‌دهد.

با توجه به آزمون ضریب هم‏بستگی، میان هوش معنوی و خودکارآمدی، ضریب هم‏بستگی میان متغیرها، مثبت ولی در سطح پایین را نشان می­دهد؛ لذا هم‏بستگی میان تفکر وجودی انتقادی و خودکارآمدی سطح 11/0؛ و در میان تولید معنا و خودکارآمدی 09/0، میان آگاهی متعالی و خودکارآمدی 06/0 و میان حالت هوشیاری و خودکارآمدی 02/0 می­باشد.

[1] . Emotional Intelligence.

[2] . Self-efficacy.

[3]. Bandura.  

[4]- McGuire.

[5] . Bowling.

[6] . Crichton  .

[7] . Zohar & Marshall.

[8] . Levin.

[9] . Wolman.

[10] . king.

[11]. Noble.

[12] . McMullen.

[13]. Courage.

[14]. Intuition.

[15]. Compassion.

[16]. Brouce Litchfield.

[17]. Adegbola